In gesprek met Rome

De Evangelische Theologische Faculteit (ETF) Leuven staat voor prof. dr. Patrick Nullens (39) op historische grond. Niet in de eerste plaats omdat het gebouw eens een jezuïetenklooster was. Het was Leuven waar, op verzoek van de paus, de geschriften van Luther theologisch werden beoordeeld.
„In de St. Pieterskerk van Leuven is de excommunicatie van Luther voor het eerst uitgesproken, op basis van het onderzoek dat door de Leuvense theologen was verricht. Hier had ook de eerste verbranding van boeken van Luther plaats. Verschillende professoren van Leuven waren tevens inquisiteur, de eerste martelaren van het protestantisme waren Vlamingen. Een van onze professoren, een lutheraan, pleit dan ook voor een gedenkteken in de St. Pieterskerk. Omwille van de onterechte veroordeling van Luther en de vervolging die daaruit voortkwam.
Zelf stamt Nullens, vice-rector van de ETF, uit een rooms-katholiek geslacht. Na het tweede Vaticaans Concilie nam zijn vader afstand van de officiële leer van de Moederkerk en ging verder als agnost. Tot een schoonzus tot bekering kwam, vervolgens zijn eigen vrouw. „Later zijn ook mijn vader en ik tot bekering gekomen. Dat betekende een definitieve breuk met de Rooms-Katholieke Kerk, al zei ik in die dagen niet dat ik protestant was geworden. Zo beleefde ik dat ook niet. Ik was ècht christen geworden, en dat vertelde ik aan anderen. Jij bent katholiek, ik ben nu echt christen. Zo zal ik het niet meer verwoorden. Het komt de dialoog niet ten goede. Anderzijds is er het gevaar dat je een stuk van dat frisse, dat enthousiaste verliest, waardoor je zozeer in nuances gaat spreken dat je niks meer zegt. De ziekte van de theologen.

Onaantastbaar
Na afronding van zijn opleiding aan de Evangelische Theologische Faculteit werkte Nullens twee jaar als legerpredikant, aansluitend vijf jaar als gemeentepredikant in een evangelische gemeente te Leuven. Inmiddels is hij alweer een aantal jaren hoogleraar systematische theologie en ethiek aan de faculteit waar hij zelf werd opgeleid.
In zijn contacten met rooms-katholieken maakt Nullens een onderscheid tussen gewone gelovigen enerzijds en rooms-katholieke gezagsdragers anderzijds. „De eersten ervaar ik meer dan eens als broeders of zusters in het geloof. Mijn houding tegenover hen is heel open en tegemoetkomend. In mijn contacten met het magisterium ervaar ik de kloof als veel dieper. Ook hier gaat het om broeders, maar ze zijn meer dan dat. Je staat dan tegenover het kerkelijk instituut, de vertegenwoordigers van de officiële leer van Rome. Wat betekent dat ik me in dat gezelschap veel polemischer opstel, zij het met erkenning van de vele leerstellingen die we gemeenschappelijk hebben.
Het is volgens Nullens onrealistisch om te streven naar eenheid. „Binnen het rooms-katholicisme heb je heel wat ruimte om een bijbelse prediking te brengen, maar de kerkelijke structuren zijn onaantastbaar. Daarom verwacht ik niet dat het schisma tussen Rome en Reformatie ooit ongedaan gemaakt zal worden. Wat ik wel graag zie, is een eerlijk gesprek en een volwaardige erkenning van de protestantse kerken door Rome. Waarbij we als protestanten de moed moeten hebben om ook eens eerlijk naar onszelf te kijken.

Vaticaans Concilie
De verhouding tussen Rome en Reformatie is in de optiek van de evangelische theoloog sinds Trente onmiskenbaar veranderd. „Dat kan ook niet anders. We zijn bijna vijfhonderd jaar verder. Tussen Trente en het tweede Vaticaans Concilie is er in eerste instantie een nog verdere verwijdering geweest tussen het rooms-katholicisme en het protestantisme. Op het eerste Vaticaans Concilie is de onfeilbaarheid van de paus onderstreept. Daarnaast waren er de twee pauselijke leeruitspraken over Maria. Pius IX kwam met zijn leeruitspraak over de onbevlekte ontvangenis van Maria, Pius XII met de leeruitspraak over de hemelvaart van Maria.
Dan komt Vaticanum twee. Dat concilie betekende, hoe je het wendt of keert, een geweldige verandering. We moeten niet onderschatten wat Johannes XXIII gedaan heeft. Het feit dat hij een concilie bijeenriep, was al bijzonder. Het gezag van de paus was zozeer vastgelegd, dat je je kon afvragen of er nog wel een concilie nodig was. Hij kwam ermee, met het doel het geloofsgoed te actualiseren. Daarbij werd voor het eerst verschil gemaakt tussen de waarheid als dogma en de beperktheid in de formulering ervan.
Dat verschil is niet onbelangrijk. Het biedt openingen voor een gesprek tussen rooms-katholieke en protestantse theologen. Heel voorzichtig werd ook de ecclesiologie een beetje aangepast. Er is gezocht naar formuleringen die ruimte laten voor heil buiten de Rooms-Katholieke Kerk. Op dat punt was Vaticanum twee heel dialectisch. Rome blijft de moederkerk, maar tegelijk wordt niet meer ontkend dat ook buiten de Rooms-Katholieke Kerk waar geloof is.

Kerkleer
Illustratief is voor Nullens dat de Nederlandse kardinaal Simonis inging op de uitnodiging van stichting In de Rechte Straat om te spreken op een symposium over het geding tussen Rome en Reformatie. De Leuvense hoogleraar, die ook een bijdrage aan dit symposium levert, wil inzetten bij de kerkleer. „Daar ligt het grootste verschil, niet bij de leer over de rechtvaardiging. Wat dat betreft hebben met name calvinisten een vertekend beeld. Binnen het katholicisme kun je een vrij protestantse visie op rechtvaardiging preken, zonder dat je problemen krijgt. Dat is de eeuwen door zo geweest. Denk aan het jansenisme. Het ging ook Luther niet alleen om de leer van de rechtvaardiging door het geloof alleen. Net als Calvijn verzette hij zich ook tegen het papisme.
In de genadeleer zou je met de nodige moeite nog bij elkaar kunnen komen. Dat geldt eveneens voor de centrale plaats van Christus. In de encycliek Dominus Jesus worden daarover mooie dingen gezegd. Wat door protestanten echter wordt onderschat, is de ecclesiologie van Rome. Binnen het rooms-katholicisme draait alles om de kerk als heilsinstituut. Extra Ecclesiam Nulla Salus. Buiten de kerk geen zaligheid. Dat is het vertrekpunt.
Ik zeg voor de grap wel eens Extra Ecclesiam Nullens Salus, maar daar moet je bij Rome niet mee aankomen. De kerk is één en die kerk is verbonden aan de bisschop van Rome. Terwijl reformatorische christenen bij voorkeur spreken over de onzichtbare kerk of de plaatselijke gemeente, gaat het Rome om de zichtbare kerk, wereldwijd. De kerk is katholiek, mondiaal. Momenteel gaat het in Europa wat minder, maar daar staat tegenover dat de kerk in Afrika en Zuid-Amerika bloeit. Hebben we hier een tekort aan priesters, dan halen we er desnoods een aantal uit Afrika. Dat is een totaal andere benadering dan die van protestanten. Die denken en redeneren vanuit hun eigen lokale kerk of kerkverband.

Ketterij
Een groot risico in het gesprek tussen rooms-katholieke en protestantse theologen is volgens Nullens dat ze door het verschil in denkwijze volledig langs elkaar heen praten. „Een rooms-katholieke theoloog zoekt eenheid op drie gebieden: de inhoud van het Woord, de sacramenten als heilsinstrumenten en de kerk als heilsinstituut.
Protestanten, zeker calvinisten, richten zich voornamelijk op het eerste punt. Het tweede punt is voor hen al veel minder belangrijk. Punt drie vergeten ze helemaal. Terwijl het rooms-katholicisme juist daar om draait. De paus is de vertegenwoordiger van Christus op aarde. Hij regeert de kerk. Dàt is voor mij het grote breekpunt. Daarin sta ik heel dicht bij de Reformatie. Het papisme is een schandelijke ketterij.
Tegelijk constateert de Vlaamse hoogleraar dat de kerkleer ook het protestantisme voor vragen stelt. „Niet ten onrechte leggen rooms-katholieke theologen de vinger bij het individualisme in protestantse kring. Wie spreekt daar namens wie? Prachtig dat ik binnenkort tegenover kardinaal Simonis sta, maar wie vertegenwoordig ik op dat symposium? Al die protestantse kerken en stromingen hebben hun eigen kenmerken en hun eigen historie, met een eigen cultuur en een eigen taaltje. Ik kan me voorstellen dat iemand als kardinaal Simonis zich afvraagt: Wat moet ik hiermee? Uiteindelijk vertegenwoordigt elke protestantse theoloog zichzelf. Dat maakt ons een heel moeilijke gesprekspartner voor katholieke theologen. Die denken vanuit een kerkelijke hiërarchie.

Wesley
De Leuvense hoogleraar verheelt niet dat hij zich in de genadeleer meer bij John Wesley thuisvoelt dan bij Johannes Calvijn. „Ik heb respect voor mijn calvinistische collegas, maar met de manier waarop de reformatorische theologie zich binnen het calvinisme heeft ontwikkeld, heb ik soms moeite. Dat heeft ongetwijfeld te maken met mijn rooms-katholieke achtergrond. Je biografie verander je niet.
Ik heb les gehad van professor Tukker, een man voor wie ik veel respect had. Die had het altijd over de Catechismus, waarmee hij de Heidelbergse Catechismus bedoelde. Jij kent je catechismus niet, zei hij meer dan eens tegen mij. Waarop ik dan antwoordde: Hoe zou ik die moeten kennen? Ik heb die nooit geleerd. Dat vond hij verschrikkelijk, maar het was gewoon een feit. Ik sta tegenover de Heidelbergse Catechimus niet anders dan tegenover de Westminster Confessie of de Augsburgse Confessie. Heel vrij. Dat maakt het gemakkelijker om met rooms-katholieken te praten. Bij mij ligt alles niet zo vast.
De geschriften van Bavinck heb ik gelezen en herlezen. Met grote waardering, maar sommige zaken binnen het calvinisme zijn mij zo vreemd, dat ik die stap niet gemaakt krijg. Het is alles door genade, daarin val ik calvinisten bij, maar daarbij schakelt God de menselijke wil in. De verkiezing is er, maar evenzeer de menselijke verantwoordelijkheid. God wil dat alle mensen tot kennis van de waarheid komen. Ook dat Bijbelwoord wil ik voluit laten staan. Calvinisten hebben soms te veel de neiging om zaken dogmatisch dicht te timmeren. Dat wil ik niet.

Berkouwer
Het heeft tot gevolg dat de vice-rector van de Evangelische Theologische Faculteit zich vaak aan twee kanten onbegrepen weet. „Je voelt je enigszins een weeskind. Dat is overigens de ervaring van veel rooms-katholieken die protestant zijn geworden.
Je ziet dat ook bij iemand als ds. Hegger. Aanvankelijk leek het erop dat die door en door reformatorisch was geworden. Daar heb ik me altijd over verbaasd. Er zat denk ik een sterk psychologisch element in. Het geeft een stuk veiligheid als je gereformeerd, gereformeerd vrijgemaakt of gereformeerde bond wordt, om maar wat te noemen. Je weet dan precies waar je aan toe bent. De werkelijkheid van het christendom is echter gecompliceerder. Dat heeft ook ds. Hegger ontdekt, al schiet die nu van het ene uiterste door naar het andere. Als het erop aan komt, geef ik de voorkeur aan zijn eerste boeken, al vond ik de stijl daarvan niet zo fijn. Natuurlijk zijn in het gesprek met Rome liefde en wederzijds respect belangrijk, maar daarmee mogen de wezenlijke vragen niet onder de tafel verdwijnen.
Het grote voorbeeld blijft voor mij Berkouwer. Die man was subliem in zijn analyses van de verschilpunten tussen Rome en Reformatie. We missen vandaag mensen van dat niveau. Berkouwer stelde de vragen waar het werkelijk om draait, en ging op een zeer secure en zuivere manier de discussie aan.

Enige norm
Hoewel hij niet verwacht dat de kloof tussen Rome en Reformatie ooit wordt gedicht, wil Nullens de dialoog niet uit de weg gaan. „Het is onze dure roeping, wanneer we het woord van Christus serieus nemen.
Zet de Vlaamse hoogleraar onder theologen in bij de kerkleer, daarbuiten is de persoon van Christus wat hem betreft het centrale gesprekspunt. „Als rooms-katholieken christocentrischer gaan denken, zie ik mogelijkheden van samenwerking, ook al is het decor verschillend. Bij een calvinist wordt dat decor gevormd door kale witte muurtjes. Bij een katholiek hangt er heel wat aan, maar wanneer Christus centraal staat, heb je een gemeenschappelijke basis. Het grote probleem is dat Christus binnen de Rooms-Katholieke Kerk vaak àchter de muur staat, door de identificatie van Christus met de kerk. Daar komt bij dat het magisterium onder invloed van de huidige paus het bijgeloof laat ontwikkelen en zelfs stimuleert. Dat vind ik verschrikkelijk. Christus komt daardoor nog meer op de achtergrond.
Mijn grootste moeite met Rome is dat het magisterium pretendeert zelf Christus te zijn, terwijl Christus tegenover ons staat. Hij oordeelt en beoordeelt de kerk. Zie Zijn brieven aan de zeven gemeenten van Klein-Azië. Daar ligt voor mij de kern van de Reformatie. Het Woord dat buiten ons staat, oordeelt ons. Dat Woord is onze enige norm, niet de clerus.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen