De laatste bewoners van Tiengemeten

Onrustig klotst het water tegen de boeg van de Eendracht 1. Zodra de wind opsteekt, begint het te spoken in het Vuile Gat, de stroom die Tiengemeten scheidt van de Hoekse Waard. Boven het eiland drijven grote stapelwolken oostwaarts. Een enorme vlucht ganzen stijgt op uit het grasland achter de dijk.
Het kleine groepje op het dek van het voetveer, de navelstreng tussen Nieuwendijk en Tiengemeten, bestaat voornamelijk uit wandelaars. Pontbaas en postbesteller Huib Bijl, die elk uur van huis naar het veer komt fietsen om de dienstregeling in stand te houden, zag het publiek de achterliggende jaren geleidelijk veranderen. Met het gedwongen vertrek van de boeren nam het aantal vaste klanten af. De groep recreanten werd groter. Op drukke dagen staat het dek van de grote veerpont St. Anthonius vol met natuurminnend voetvolk in plaats van landbouwvoertuigen. Ze vinden op Tiengemeten een landschap dat weinig afwijkt van dat in de rest van de Hoekse Waard. Vlak en uitgestrekt, aan weerskanten van de polderwegen populieren, erachter eindeloos akkerland. De charme ligt vooral in het eilandgevoel.

Hechte gemeenschap
De Marguaritahoeve, gelegen aan de haven van Tiengemeten, is in oude luister hersteld. Het nieuwe rieten dak van de schuur, binnenkort ontvangstcentrum van Natuurmonumenten, glanst in het felle zonlicht. Wapperende vlaggen melden de nieuwe bestemming van het eiland, en de verantwoordelijke partijen. Een informatiebord naast de parkeerplaats bij het veer geeft gedetailleerder informatie. Er gebeurt iets groots op Tiengemeten. Het hele eiland, duizend hectare groot, gaat terug naar de natuur. Die wordt zelfs een handje geholpen, door het graven van een kreek, dwars over het eiland. Een nieuwe dijk moet de woonkern beschermen tegen het water. Vanaf 2007 biedt Tiengemeten weemoed, weelde en wildernis.
Ton van der Graaf, eindredacteur van het VPRO-radioprogramma Wereldnet, is minder enthousiast over de plannen. Met gemengde gevoelens ondergaat hij de sociale aftakeling van het eiland. Van de acht boerenbedrijven van weleer is er nog maar één over: dat van Leen en Jaap Vos. Als ze de oogst binnen hebben, vertrekken ook zij, naar hun nieuwe hoeve in Dinteloord. „Toen ik hier kwam wonen, had het eiland nog zon zestig vaste bewoners, die een hechte gemeenschap vormden. Was een boerendochter jarig, dan kwam iedereen een borreltje drinken. Bijna elke week was het wel een keer raak. Wat soms een beetje veel werd, maar het typeerde deze samenleving. Hadden de boeren hulp nodig aan de lopende band, bij het sorteren van de aardappelen, dan sprong je bij. Omgekeerd kwamen zij even met een lasapparaat langs als er wat te repareren viel. Dat is voorbij.

Weekender
Op de sociale erosie volgde het materiële verval. Ontluisterd staan de hoeven en bijbehorende arbeiderswoningen in het vlakke land, waar de wind vrij spel heeft. Sommige met grote gaten in het dak. Woekerend klimop baant zich een weg tussen de gebinten. Het eiland doet denken aan een stervend boerendorp op het Franse platteland. Maar Ton van der Graaf peinst er niet over om te vertrekken. Desnoods blijft hij alleen achter.
Het gros van de toeristische bezoekers weet niet beter, of Tiengemeten is al totaal ontvolkt. Geregeld heeft de eilander volk op het erf dat meent daar vrij spel te hebben. „Op een zondagmorgen zat een gezelschap van acht mensen op mijn terras te eten. De oude opzichter maakte het nog gekker mee. Die had zn badkamer in de bijkeuken, naast de ingang van het huis. Hij komt onder de douche vandaan, en staat oog in oog met vier mensen in het halletje. Ze kwamen even een kijkje nemen. We willen geen draad spannen en bordjes met Privé plaatsen, maar het moet niet gekker worden.
De medewerker van de VPRO bewoont het eiland sinds 1986. Aanvankelijk als weekender. „Ik huurde een huisje van Adrie Vos, de vader van Jaap en Leen. Dat leven buiten beviel zo goed, dat we ons hier permanent hebben gevestigd. Geen junkies, geen stadse ellende, als je twee weken op vakantie ging, hoefde je de buitendeur niet op slot te draaien. Vanwege de praktische bezwaren voor een gezin met opgroeiende kinderen keerde de eindredacteur van Wereldnet na een aantal jaren terug naar Rotterdam. De ontbinding van zijn huwelijk bracht hem weer op het eiland. „In het vreselijke Hilversum heb ik nooit willen wonen. Na een hectische dag is het heerlijk om op de pont te stappen en alle ellende achter je te laten.

Stiltegebied
In 1996 vernam Van der Graaf via de pers dat Tiengemeten was aangekocht door Natuurmonumenten, en dat alle bewoners moesten wijken voor de vogels. „Sommige boeren waren net bezig met inzaaien. Door de radio in hun tractor hoorden ze dat ze aan oogsten niet meer toe zouden komen. Dat bleek gelukkig een misverstand.
Aan vertrek op langere termijn viel niet te ontkomen. De boeren werden uitgekocht, de arbeiderswoningen die ze al jaren als weekendhuisjes verhuurden, moesten leeg opgeleverd worden. „Met gevolg dat ze ons onder druk gingen zetten. De verstandhouding met de boeren is altijd goed geweest, maar nu kregen ze met financiële belangen te maken. Zo werd de gemeenschap uit elkaar getrokken.
Om een vuist te kunnen maken, besloten de niet-agrarische eilanders en de weekendbewoners een vereniging op te richten. „Natuur is prachtig, motiveert Van der Graaf, „maar waarom mogen er geen mensen wonen? Door mijn werk zat ik dicht bij de publiciteit. Er kwamen journalisten van allerlei kranten en tijdschriften naar Tiengemeten, Zembla heeft een documentaire gemaakt. Van steeds meer kanten kreeg Natuurmonumenten te horen: Waar zijn jullie mee bezig, laat die mensen met rust. Met gevolg dat men het beleid is gaan veranderen. Tiengemeten zou aanvankelijk stiltegebied worden, onder meer voor de zwarte ooievaar. Dat plan is gelukkig losgelaten.

Schortinghuis
In de nieuwe opzet van Natuurmonumenten wordt Tiengemeten een voor ieder toegankelijk natuurgebied. De eilandgemeenschap blijft op papier gehandhaafd. De werkelijkheid is minder rooskleurig. Als de gebroeders Vos zijn vertrokken, bestaat de vaste populatie uit drie alleenstaande mannen. Ton van der Graaf huist in de voormalige woning van akkerbouwer Dirk Smit. Ben van Leeuwen, oud-medewerker van een slachthuis en net als Van der Graaf gescheiden, trok na zijn vervroegde uittreding in een van de oude arbeiderswoningen van Dirk Smit. „Ik huurde het al als weekendhuis, sinds twee jaar woon ik hier vast. Dat bevalt prima. Op Tiengemeten heb je nog rust, vooral doordeweeks.
Hugo Schortinghuis maakt de gemeenschap compleet. Ja, hij is inderdaad een nazaat van de grote Wilhelmus. „Dat was in zijn tijd een bekende dominee, als ik me niet vergis uit Winschoten. Mijn oudste broer heeft nog een boek dat door hem is geschreven. Sinds 1973 komt hij op Tiengemeten, in 1990 nam hij het besluit zijn bedrijf in de binnenstad van Den Haag te verkopen en zich definitief op het eiland te vestigen. Hij maakte er naam als muskusrattenvanger.
De relatie tussen Natuurmonumenten en de eilandbewoners is nog steeds gevoelig, maar in de dagelijkse praktijk is daar weinig van te merken. Boswachter Eduard Reuvers, die kantoor houdt in de Helenehoeve, zit vrijwel elke morgen bij Hugo Schortinghuis aan de koffie. Op gezette tijden loopt hij bij Ton van der Graaf binnen voor een sigaret. „Eduard stopt af en toe met roken. Als het hem in een periode van niet-roken te machtig wordt, komt hij bij mij een sigaretje halen.

Krakers
Schortinghuis is inmiddels verhuisd naar de voormalige smidse, niet ver van het veer. „Hier woonden twee broers en twee zusters. De een was arbeider bij Pons, de ander smid, de ene zus deed het postkantoor en had een soort winkeltje, de tweede zus verzorgde het huishouden.
De smidsoven is omgebouwd tot barbecue. „In het weekend zitten we hier soms met een behoorlijke club. Overdag verzorgt de oud-horecaondernemer zijn kleinvee, houdt hij de tuin bij en staat hij passanten te woord. Die kunnen bij hem ook een fiets huren, of een van de eilandproducten kopen. Ze staan uitgestald in een kast aan de weg: eieren, honing, potten jam. Ernaast een bus voor de betaling, op basis van goed vertrouwen.
De jam is afkomstig van de krakers, op de kop van het eiland. Als we het leuk vinden om ze op te zoeken, kunnen we wel een fiets pakken. Aan het eind van de weg moeten we rechts, langs de boerderij van de gebroeders Vos, doorrijden tot een hek, rechtsaf richting de dijk en voor het haventje links. Overbodig is de routebeschrijving niet. Nergens is een sterveling te bekennen. Leeg en verlaten staan de boerderijen in het kale land. Langs chichorei en aardappels gaat het voort. Boven de akkers speuren kiekendief en buizerd biddend naar een prooi.

Wildernis
De Laurettehoeve, gelegen aan het haventje aan de westkant van het eiland, zou als decor voor een misdaadfilm niet misstaan. Langzaam maar zeker zakt de eens zo statige boerderij van ellende in elkaar. Passend bij de bestemming die Natuurmonumenten aan dit deel van het eiland heeft gegeven. Wildernis. Bij de erachter gelegen Nicolehoeve hangt een van de twee kraaksters natte kleding aan een alternatief wasrek van stammetjes en touw. „Hey, groet ze verrast. Natuurlijk zijn we welkom. Hermi heet ze. Ze groeide op in Amsterdam, reisde door Zuid-Amerika, trok op een racefiets door Europa, werkt nu op losvaste basis voor een vegetarisch-biologisch cateringbedrijf, en binnen is koffie. „O, hebben jullie ook al met Hugo gesproken. Wat leuk.
Binnen zit Nicolet aan een salontafeltje een brief te schrijven. De zaterdag voor Pinksteren kwam ze met Hermi naar het eiland, om als kwartiermaakster bezit te nemen van de Nicolehoeve. „Met Maarten, maar die is er niet meer. Het verhaal erachter moet Hein maar doen. En op de foto wil ze niet. „Ik ben bang voor cameras.
Twee jaar geleden kwam de kraakster voor het eerst naar Tiengemeten, met mensen van het Nivon, die overwogen er een natuurvriendenhuis te starten. „Dat kwam niet van de grond, vertelt Hein, „omdat het te veel ging kosten, maar Nicolet vond het helemaal te gek hier.

„Its great to be alive, galmt het onderwerp van gesprek boven haar briefpapier.
„Het ideaal van Nicolet was een experimentele, zelfvoorzienende gemeenschap, op ecologische basis, vervolgt Hein onverstoorbaar. „Precies, die zichzelf bedruipt, herhaalt de initiatiefneemster dromerig. „Wat een mooie uitdrukking is dat, jezelf bedruipen. Dat klinkt echt heerlijk.

Avontuur
Het is nog zoeken naar een goede vorm, erkent Hein, in het dagelijks leven psychiatrisch verpleegkundige. Dat geldt ook voor de inrichting van het huis. De stilteruimte, waar allerlei oosterse meditatietechnieken worden beoefend, lijkt zn definitieve vorm te hebben, maar in de slaapkamers moet weer gebroken gaan worden. Het bleek geen gelukkige zet om de geteerde planken van een landbouwschuur te gebruiken voor het aftimmeren van een wand en de bouw van een tweepersoonsledikant. „Hergebruik van materiaal past helemaal in onze filosofie, zegt Hermi, „maar die teer is erg ongezond.
Ze had dat gevoel al toen sympathisanten met de boel aan de gang gingen, maar wilde niet ingrijpen. „Dan krijg je zon sfeertje van: Nicolet en Hermi hebben hier de leiding. Dat willen we niet.
„We hebben niet echt een duidelijk plan, licht Hein toe. „Nieuwe mensen die erbij komen, brengen weer nieuwe ideeën. De grote kaders zijn er wel, maar we zoeken nog naar de juiste invulling. We willen dingen hier op een organische manier tot stand brengen. Niet van bovenaf bepalen wat het moet worden, maar van onderaf bouwen. Iedereen kan hier zn eigen droom uitleven. De mensen die ons komen helpen, zijn geweldig enthousiast en gedreven. Het avontuur dat in ieder mens wel ergens sluimert, wordt hier wakker gemaakt.

Spannende procedure
De Rotterdamse verpleegkundige leverde een concrete bijdrage door de bouw van een oven, in de tuin. Momenteel is hij bezig met het herstel van de boomgaard. Ook de moestuin is terug. Trots toont Hermi de eerste gewassen, onbespoten en vrij van kunstmest, waaraan ook Ben van Leeuwen een bijdrage heeft geleverd. „Die komt hier bijna elke dag wel een keer langs, om koffie te drinken en te helpen.
Natuurmonumenten is niet onverdeeld gelukkig met de krakers. Toch hebben ze met Eduard Reuvers inmiddels een goed contact. „We zitten in een verschillende rol, dat is duidelijk, maar als mens kunnen we prima door één deur. Dat Natuurmonumenten met ons in de maag zit, kan ik wel begrijpen. Aan de andere kant sluiten onze ideeën best aan bij wat ze hier van plan zijn. Wij passen alleen niet in een ambtelijk kader. Daar moeten we het nog eens over hebben. Dat is altijd een spannende procedure, de magie van het kraken. Soms komt er iets boven tafel wat in ons voordeel blijkt te zijn, en kunnen ze ons voor jaren niet kwijt. We hebben al een contract aangeboden gekregen tot mei 2006.

Pontbaas
De drie vaste bewoners van Tiengemeten volgen de gang van zaken op de westpunt met grote belangstelling. „Het zijn aardige meiden met goede ideeën, stelt Ton van der Graaf vast. Als het aan hem ligt, krijgen ze een definitieve woonvergunning. „Tiengemeten heeft negen woonvergunningen voor permanent verblijf, maar momenteel wordt onderzocht of leegstaande boerderijen zijn om te bouwen tot vakantiewoningen. Een andere optie is laten ruïneren. In beide gevallen vervallen zes van de negen woonvergunningen, en wordt de gemeenschap op een stille manier toch om zeep geholpen.
Over het Vuile Gat nadert de St. Anthonius. Jaap en Leen Vos moeten over met een landbouwcombinatie. Voor de eilanders is pontbaas Huib Bijl een spil in het dagelijks bestaan. „We hadden het niet beter kunnen treffen, verzekert Van der Graaf. „Als ik s nacht om twee uur een been breek, kan ik hem bellen. Dan haalt hij me van het eiland, weer of geen weer. En heb ik een feestje in Rotterdam, dan wil hij s avonds om elf uur nog wel een keer varen. Al moet je daar natuurlijk geen misbruik van gaan maken.
De natuurlijke barrière van het water heeft naast nadelen ook voordelen, weten de drie eilanders. „Je kunt afgepast visite ontvangen, zegt Hugo Schortinghuis. „Mensen komen niet zomaar even binnenvallen.
„Dat water is een nieuwe moeder, bevestigt Ton van der Graaf. „Het brengt orde in je leven. De ponttijden dwingen je om op een bepaalde tijd thuis te zijn, en geven voor bezoekers een duidelijke grens aan. Als ze niet blijven slapen, zullen ze iets na half tien hun tas moeten gaan pakken. Want om tien uur gaat de laatste pont. Ik zou niet anders meer willen.

Van zandplaat tot natuureiland
Tiengemeten ontstaat in de 17e eeuw als een droogvallende zandplaat in het Haringvliet. Het eiland dankt zn naam aan de oorspronkelijke oppervlakte: pakweg tien gemet, een oude benaming voor een halve hectare. Tussen 1750 en 1860 breidt het door inpoldering gestaag uit. Uiteindelijk bestaat Tiengemeten uit zevenhonderd hectare landbouwgrond en driehonderd hectare buitendijks land: de Blanke Slikken. Op de kleiige grond wordt akkerbouw bedreven, de slikken leveren in het seizoen riet en biezen. Eigenaar van het eiland is de Amsterdamse koopmansfamilie Van Brienen van de Groote Lindt, die de boerderijen verpacht. De hoeven dragen namen van de vrouwelijke leden van de familie.
Na de verkoop van Tiengemeten aan Volker Stevin, die het weer doorverkoopt aan verzekeraar AMEV, passeren tal van mogelijke bestemmingen de revue. Woonkern, vrachtvliegveld, bungalowpark, kerncentrale, depot voor verontreinigd slib, windmolenpark. In de jaren negentig valt het besluit dat Tiengemeten deel gaat uitmaken van de Ecologische Hoofdstructuur, een complex van natuurgebieden met verbindingszones. Het eiland in het Haringvliet, sinds 1996 in handen van Natuurmonumenten, moet Deltanatuur gaan bieden, met water dat vrij in en uit kan stromen.
In de verantwoordelijke Stuurgroep Natuurontwikkeling Tiengemeten participeren de provincie Zuid-Holland, de Dienst Landelijk Gebied, Rijkswaterstaat directie Zuid-Holland, de gemeente Korendijk en Natuurmonumenten. Het ontwikkelde plan omvat de vorming van zoetwatergetijdennatuur in het midden en westen van Tiengemeten en cultuurhistorisch herstel in de Oude Polder. Als de beloften uitkomen, wordt Tiengemeten een paradijs voor watervogels en een eldorado voor de rust- en natuurminnende recreant. Een Hollandse jungle met wilgen- en populierenbossen, zwarte elzen, riet en biezenmoerassen, een veelheid aan vogels en schier verdwenen deltafauna. Te bewonderen vanaf wandelpaden en uitzichtspunten.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen