Een bevlogen apologeet

De belangstelling van ds. P. den Ouden voor de Vroege Kerk ontstond door de Augustinus-biografie van Sizoo. „Later kwamen daar de boeken van dr. E.P. Meijering bij, vooral zijn commentaar bij teksten van kerkvaders is magistraal! Recent verdiepte de hersteld hervormde predikant van Wouterswoude zich weer eens in de persoon en het werk van Tertullianus. „Die durft de dingen scherp te stellen en heeft een potige stijl van schrijven. Dat spreekt mij wel aan. De vlammen slaan er soms van af. Dat hing ongetwijfeld samen met zijn karakter, maar ook met zijn positie in eigen tijd. Hij was een man van het front.
Een diepe denker kun je Tertullianus niet noemen. In tegenstelling tot Augustinus, die doorwrochte werken schreef, was hij meer een pamflettist. Voor een breed publiek wist hij de dingen pakkend te verwoorden. Daarin lag zijn kracht en tegelijk zijn zwakte. Hij was een popularisator.

Welke betekenis kent u aan zijn geschriften toe?
„In theologisch opzicht is hij onmiskenbaar een maatje kleiner dan mensen als Athanasius en Augustinus. Tertullianus had niet het geduld om bepaalde gedachten uit te werken. Hij vuurt zijn kanon af en maakt zich alweer gereed voor een volgend salvo. Dat maakt zijn stijl nogal springerig. Door zijn heftige geest gingen zijn gedachten soms sneller dan zijn pen. Hij breekt een zin af, rent verder, pakt een oude draad weer op... Dat maakt zijn werken moeilijk te vertalen. Soms moet je gissen naar wat hij precies heeft bedoeld.
Het is opvallend dat hij vandaag wat buiten de belangstelling ligt. Augustinus wordt nog volop gelezen en vertaald, bij Tertullianus is dat veel minder het geval. Misschien door zijn sympathie voor de montanisten. Daardoor is hij een beetje aangeschoten wild geworden. Augustinus noemde hem al een ketter, Calvijn citeert hem in zijn Institutie slechts een enkele keer.

Wat is zijn belangrijkste verdienste op theologisch gebied?
„Tertullianus kreeg vooral bekendheid door zijn apologetiek, maar intern heeft hij misschien nog wel meer betekend dan naar buiten toe. Het merendeel van zijn geschriften gaat in op ontsporingen bínnen de kerk. Zijn grootste verdienste ligt voor mij in zijn bestrijding van de gnostiek: een vermenging van theologie en Griekse filosofie. Die mix leidde tot een leer van zelfverlossing. Ook mannen die zeer geacht waren, zoals Justinus Martyr en Clemens van Alexandrië, gingen met de Griekse filosofie aan de haal. Ze zagen die als een opstapje naar het christendom. Martyr stelde zelfs dat Christus de Logos is, aan wie ook de heidenen deel hebben.
Tertullianus ging daar radicaal tegenin. Het christendom is iets totaal anders dan de filosofie, er is sprake van een radicale breuk. Dat verwoordt hij op krasse wijze. Je zou kunnen zeggen dat hij daarmee de Vroege Kerk heeft bewaard voor de vrijzinnigheid. Er was voor hem geen enkele reden om de Griekse filosofie te hulp te roepen. Het Evangelie is in zichzelf een kracht Gods tot zaligheid, en heeft geen ondersteuning van elders nodig.

Welke invloed heeft zijn apologetiek gehad?
„Die moeten we niet overschatten. Tertullianus was zo zwart-wit, dat het advocaten van heidense zijde ongetwijfeld weinig moeite heeft gekost de zwakke plekken in zijn betoog aan te wijzen. Hij verwachtte ook niet dat door zijn apologetiek iets zou veranderen. Hij was meer uit op getuigen dan overtuigen. Tertullianus stelde nuchter vast dat de wereld zich niet wil laten overtuigen. Omdat ze de waarheid ontkent, kan ze niet anders dan de toevlucht nemen tot onrecht.
Daarin kunnen we van hem leren. Ik ben geen somberaar, maar we moeten niet denken dat we de vijandschap van de wereld weg kunnen nemen door het christelijk geloof uit te leggen en toe te lichten. Die vijandschap berust niet op een misverstaan van het Evangelie, maar op een intuïtieve afkeer van het Evangelie. Het was ongetwijfeld goed bedoeld, maar het uitnodigen van minister Plasterk door een reformatorische scholengemeenschap vind ik de onnozelheid ten top. De strijd der geesten wordt vandaag in de gereformeerde gezindte veel te oppervlakkig gepeild.

Wat heeft Jeruzalem te maken met Athene, de kerk met de academie, de christen met de ketter, zei Tertullianus. Daarin kunt u zich vinden?
„Zonder meer. Augustinus zegt hetzelfde, hij zet Jeruzalem scherp tegenover Babylon. Calvijn volgt hem in dat spoor. Daarvoor konden beide kerkvaders zich beroepen op tal van teksten in de Bijbel. Wie een vriend van de wereld wil zijn, is een vijand van God, schrijft Jakobus. Deze teksten worden onder ons momenteel te veel weggemoffeld. Ik heb de indruk dat de begeleide confrontatie op de reformatorische scholen soms neigt naar begeleide acceptatie.
Daarmee snijd ik tegelijk in eigen vlees, want ten diepste ben ik een cultuurliefhebber, maar we moeten wel kritisch blijven. Ik volg professor A. van de Beek niet in alle opzichten, maar op dit punt val ik hem volledig bij. Je ziet in de gereformeerde gezindte een herhaling van het neocalvinisme. De jonge generatie heeft gestudeerd, is wereldwijs geworden en maakt zich nu druk om de cultuuropdracht waarmee Van de Beek de vloer aanveegt.
Van Noordmans heb ik geleerd dat een christen niet denkt vanuit het begin, de scheppingsopdracht. Dat is Kuyper, dat is veel te optimistisch. Wij moeten denken vanuit het einde, we verwachten naar Gods belofte een nieuwe hemel en een nieuwe aarde. Vandaar ook Noordmans pleidooi voor soberheid en eenvoud. Dat de gereformeerde gezindte hier geen raad mee weet, zegt veel over haar toekomstverwachting. Wie niet verlangt naar de terugkomst van de Bruidegom, gaat met de wereld vrijen

Allerlei vormen van volksvermaak achtte Tertullianus onverenigbaar met het christenleven. Ging hij daarin niet wat ver?
„Die indruk heb ik niet. Hij was zeker geen asceet. Tegenover Marcion heeft hij het genieten van de goede dingen verdedigd, maar altijd in het licht van de eeuwige dingen. Hij maakte zich grote zorgen over de toenemende wereldgelijkvormigheid onder de christenen. De meeste van zijn latere geschriften zijn vooral bedoeld om een slapende kerk wakker te schudden en weg te roepen van de compromissen met de wereld. In dat licht staan zijn traktaten over de opschik van vrouwen en het bijwonen van toneelspel. Zeer actueel in een tijd waarin de gereformeerde gezindte kritiekloos dvds en videos in huis haalt. Je zou Tertullianus de eerste puritein kunnen noemen.

Door zijn streven naar een heilige kerk kwam hij uiteindelijk bij de sekte van de montanisten terecht. Wat heeft dat voor nu te zeggen?
„In een gerenommeerd kerkhistorisch tijdschrift werd gesteld dat Tertullianus breuk met de kerk nooit bewezen is. Wel neigde hij met zijn sympathie voor het montanisme naar een kerkje binnen de kerk. Een houding die werd gevoed door teleurstelling over de toenemende lauwheid en wereldgelijkvormigheid in de gevestigde kerk. Eenzelfde ontwikkeling zie je later bij sommige nadere reformatoren. Toen ze hun program niet konden verwezenlijken, keerden ze zich teleurgesteld van de kerk en de samenleving af. Ze hebben De Labadie, met zijn streven naar een kerk van enkel wedergeborenen, afgewezen maar wel herkend.

Welke betekenis heeft Tertullianus voor de huidige kerk in het algemeen en de gereformeerde gezindte in het bijzonder?
„Hij houdt ons als criticus een spiegel voor. Wat mij bijzonder aanspreekt, is zijn nuchtere, bijbelse realisme. Hij legt publiek getuigenis af van zijn geloofsovertuiging, maar beseft tegelijk dat een christen in deze wereld alleen op haat en boze vooroordelen moet rekenen.
Daarin heeft hij de Schrift aan zijn kant. Denk aan het woord van de Heere Jezus: Indien gij van de wereld waart, zo zou de wereld het hare liefhebben, doch omdat gij van de wereld niet zijt, maar Ik u uit de wereld heb uitverkoren, daarom haat u de wereld. Belangrijk is daarbij dat we het woord wereld goed verstaan. Als de Heere Jezus zegt: Zij hebben Mij gehaat, zij zullen ook u haten, dan heeft Hij het niet over de boze buitenwereld, maar over mensen in Israël, het verbondsvolk, de kerk. De Bijbel trekt de lijnen anders dan wij, zij dwingt ons tot zelfkritiek.
Tertullianus heeft erop gewezen dat de kerk niet wordt verwoest door vervolging, maar door aardsgezindheid. Hij bepleitte een christendom dat wars is van compromissen en niet zwicht voor druk van buiten. En kerk die dwars door alles heen onvoorwaardelijk trouw wenst te blijven aan haar bloedbruidegom Jezus Christus.

Strijder met de pen
Quintus Septimius Florens, beter bekend onder zijn bijnaam Tertullianus, kwam in 160 ter wereld in Carthago, een stad in het huidige HYPERLINK "http://nl.wikipedia.org/wiki/Tunesi%C3%AB" \o "Tunesië" Tunesië. Hij was de zoon van een Romeinse officier en studeerde onder meer retorica en recht in Rome, waar hij enige jaren als advocaat werkte. De eerste periode van zijn leven vervulde hem later met schaamte. Hij was een hartstochtelijke toeschouwer bij de spelen in de arena en genoot van zedeloze voorstellingen in de theaters.
Zijn bekering tot het christelijk geloof, rond het jaar 190, veroorzaakte een radicale breuk. Later zou hij schrijven dat de onverschrokken geloofsmoed van de christenen in het aangezicht van de dood een grote rol speelden in zijn bekering. Hij keerde terug naar Carthago, waar hij zich ontwikkelde tot de bekendste verdediger van de christenen tegen de heidenen. Zijn Apologeticum, waarin zijn retorische gaven uitblinken, behoort tot de klassieke werken van de oude kerk. Fier en fel, bewogen en bevlogen schilderde de woordkunstenaar uit Carthago het irrationale van de christenvervolging. In eigen kring streed Tertullianus tegen zondelust en wereldzin. Zijn teleurstelling over de wereldgelijkvormigheid in de kerk deed hem uiteindelijk kiezen voor de volgelingen van de geestdrijver Montanus. Rond 230 kwam een einde aan zijn veelbewogen leven.
Van de pakweg honderd geschriften van Tertullianus zijn er ruim dertig bewaard gebleven. Ze vallen in vier groepen uiteen: geschriften waarin hij het christelijk geloof verdedigt en afstand neemt van de heidense wereld, geschriften over het leven van de kerk, geschriften tegen ketters en geschriften om zijn montanistische standpunt te verdedigen.
Door de introductie van nu bekende dogmatische begrippen als Trinitas (Drie-eenheid) leverde hij een belangrijke bijdrage aan de theologie. Tertullianus was ook de eerste kerkvader die in het Latijn schreef. Voor veel bijbels-Griekse woorden bedacht hij Latijnse synoniemen, reden waarom hij de vader van het kerklatijn wordt genoemd.

Wij laten u niets dan uw tempels
„Wij allen bidden te allen tijde voor alle keizers om een lang leven, een rustige regering, de veiligheid van hun huis, krachtige legers, een getrouwe senaat, een deugdzaam volk, vrede over de gehele aarde, in één woord om alles wat hij als mens en keizer maar wensen kan. Terwijl wij zo met uitgestrekte handen tot God bidden, moogt gij ons met ijzeren nagels verscheuren, ons aan kruisen uitspannen, ons in de vlammen werpen, ons met uw zwaarden de hals doorsteken, ons voor de wilde beesten werpen: de houding des gebeds maakt de christenen bekwaam om te lijden. Volbreng uw werk, volijverige bestuurders, haast u het leven te benemen van hen die het gebruiken om voor de keizer te bidden. Dáár is de misdaad, waar waarheid en trouwe toewijding aan God wordt gevonden.

„Welaan dan, achtbare stadhouders, gij zult bij het volk nog veel meer in de gunst staan, indien gij de christenen aan hun wensen opoffert: kruisig, folter, veroordeel, vernietig ons. In uw onrechtvaardigheid ligt het bewijs van onze onschuld: daarom laat God toe dat wij deze dingen lijden. Want nog onlangs, toen ge een christin veroordeelde om te vallen in de schandelijke handen van een koppelaar in plaats van in de klauwen van de leeuw, hebt gij erkend dat het verlies der kuisheid bij ons veel verschrikkelijker is dan elke straf en elke dood. En toch dienen uw meest verfijnde wreedheden tot niets: zij zijn een aantrekking te meer voor onze geloofsgemeenschap. Zo dikwijls gij ons afmaait, vermeerdert zich ons getal: het bloed der christenen is een zaad.

Citaten uit Apologeticum

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen