De 'barbaar' uit het noorden

Voor een symposium over Adrianus VI, vorige maand in Utrecht, verdiepte dr. Gerard de Korte zich weer eens in het leven van de Nederlandse paus. Opnieuw werd de orthodoxe bisschop van het bisdom Groningen-Leeuwarden getroffen door de weerstand die de timmermanszoon in Rome ondervond.
Op het symposium sprak De Korte, die in protestantse kring bekendheid geniet als columnist van CV-Koers en het Nederlands Dagblad, over de plaats van de eucharistie in het katholieke leven. „Voor Adrianus was de eucharistie een heel wezenlijk onderdeel van zijn spiritualiteit. Bij veel geestelijken in zijn tijd was dat niet het geval. Tal van priesters verzaakten hun roeping. Daartegenover viel Adrianus op door zijn grote vroomheid.

De nadruk op vroomheid en op de eucharistie kenmerkt ook De navolging van Christus, door Thomas á Kempis. Was deze paus een leerling van de Moderne Devotie?
„Dat kun je inderdaad zeggen. Het is niet helemaal zeker of hij in Zwolle heeft gestudeerd, maar de invloed van de Moderne Devotie als binnenkerkelijke hervormingsbeweging is in zijn leven onmiskenbaar. Geert Grote en Thomas van Kempen wilden terug naar de bronnen: datgene waar het wezenlijk om gaat in het christelijk geloof. Dat was voor hen de biddende omgang met Jezus, het onderlinge gemeenschapsleven in kloosterverband en dienstbaarheid naar de samenleving en de wereld. Die idealen zie je bij Adrianus terug, al kon hij ze in eigen leven niet zo gemakkelijk realiseren, omdat hij snel in positie steeg. Hij kwam als opvoeder van Karel V in Spanje terecht, daar werd hij regent en grootinquisiteur. Maar in zijn persoonlijke leven probeerde hij de evangelische eenvoud te bewaren, ook in die hoge functies.

Die hij stuk voor stuk tegen wil en dank aanvaardde.
„Dat had met zijn geestelijke instelling te maken. Zijn vroomheid riep overal weerstand op, zeker in Rome. Daar werd hij de barbaar uit het noorden genoemd. Hij pleitte voor soberheid, moest weinig hebben van de Renaissancekunst en wilde binnenkerkelijk hervormen, te beginnen bij het pauselijke hof.
Daarin stond hij overigens niet alleen. In de Rooms-Katholieke Kerk van de 15e eeuw klonk al de roep om hervormingen. In die tendens past de Moderne Devotie. Ook veel kloosters, waaronder die van de Augustijnen, waren bezig om allerlei uitwassen en vormen van secularisatie terug te dringen. Maarten Luther kwam niet uit de lucht vallen.

Vanwaar dan zijn impopulariteit?
„Door zijn vrome levenswijze hield Adrianus VI de mensen om hem heen een spiegel voor. Dat werd niet gewaardeerd. Daar kwam bij dat zijn voorganger een lege kas had achtergelaten, waardoor hij mensen moest ontslaan. Daarmee maak je je nooit populair.

Antoine Bodar typeerde hem als een vreemdeling in liederlijk Rome. Hoe verklaart u dat lange tijd juist in het centrum van de kerk geldzucht, eerzucht en zedeloosheid hoogtij vierden?
„In de 15e en 16e eeuw was dat wel héél extreem. Ook rooms-katholieken krabben zich met plaatsvervangende schaamte achter de oren als ze horen wat er toen speelde. In de loop van de 16e eeuw zie je een kentering. Het Concilie van Trente gaat eisen stellen aan priesters en bisschoppen. Trente borduurde daarin voort op wat Adrianus VI al voor ogen had.

Bleef zijn hervormingsprogramma in vergelijking met de 95 stellingen van Luther niet erg bij de buitenkant steken?
„Je kunt je afvragen of het mogelijk was geweest dat Luther binnen de kerk was gebleven. Het gróte thema voor Luther was de rechtvaardiging van de goddeloze. De Rooms-Katholieke Kerk en de lutherse Wereldbond hebben daarover een jaar of tien geleden een belangrijk document uitgebracht, waarin wordt gezegd dat de rechtvaardigingsleer geen splitsend element meer hoeft te zijn tussen Rome en de Lutherse Reformatie. Was de rechtvaardigingsdiscussie in de 16e eeuw op deze wijze gevoerd, dan waren ook excessen als de aflaathandel vanzelf in beeld gekomen. Veel van die excessen hadden uiteindelijk met de theologische thematiek van de rechtvaardiging te maken.
Je kunt de geschiedenis niet overdoen, maar er is sprake geweest van actie en reactie. Daardoor ontstond een breuk die niet meer te herstellen was, ondanks pogingen van Melanchton om lutherse en katholieke theologen bij elkaar te brengen. In het boek van prof. Selderhuis over Calvijn viel me weer op hoe ontzettend hard de toon van de discussie was. De apen en varkens vliegen door de lucht, over en weer. Een manier van debatteren die je nu bij Wilders ziet. Ik realiseer me dat het taalgebruik in die tijd ruwer was, maar het heeft de discussie geen goed gedaan.

Terug naar mijn vraag. Bleef Adrianus niet erg bij de buitenkant steken?
„Hoe veel tijd had hij? In het jaar waarin hij paus werd, kwam hij al met een schuldbelijdenis, om de Reformatie de wind uit de zeilen te halen. Binnenkerkelijk probeerde hij de wantoestanden onder de geestelijkheid aan te pakken, te beginnen bij het pauselijke hof. Was hij langer blijven leven, dan had hij wellicht nieuwe godsdienstgesprekken geëntameerd tussen gematigde rooms-katholieke theologen en mensen als Melanchton. Maar het blijft koffiedik kijken.

Welke betekenis heeft zijn publieke schuldbelijdenis voor u?
„Die is terecht vergeleken met de historische schuldbelijdenis van paus Johannes Paulus II in 2000, over tweeduizend jaar christendom.

Adrianus VI opponeerde fel tegen Luther. Vanwege de inhoud van diens stellingen of vooral vanuit kerkpolitieke overwegingen?
„In de 15e en 16e eeuw gistte het binnen het katholieke christendom. Allerlei tegenstrijdige stromingen manifesteerden zich. De grote angst van de paus was dat de christenheid uiteen zou vallen. Nu denken we heel individualistisch, maar in die tijd dacht men vooral organisch. De kerk is een lichaam, en moet een eenheid zijn. In het rooms-katholieke denken is elk mens wel een unieke persoon, maar binnen de communio van de kerk. Alleen in gemeenschap met anderen kun je gelovig zijn. Adrianus zag die eenheid door het optreden van Luther bedreigd.

Terwijl beiden zich beriepen op theologen als Augustinus en middeleeuwers als Bernard van Clairvaux.
„Dat laat zien dat ze meer gemeen hadden dan ze zelf wilden erkennen.

Wat is de betekenis van deze paus geweest?
„Het is niet zo eenvoudig om van een leven een kosten-batenanalyse te maken. Dat is voor je eigen leven al lastig, laat staan voor dat van een ander. Naar de mens gesproken heeft het pontificaat van Adrianus VI niet zo veel opgeleverd. De Reformatie kon hij niet keren, voor het uitvoeren van binnenkerkelijke hervormingen duurde zijn pausschap te kort. Het lukte hem ook niet om de katholieke vorsten Frans I, Karel V en Hendrik VIII op één lijn te krijgen, om gezamenlijk de Turken terug te dringen.

Zou Adrianus VI nu zijn zogeheten C-factor testen, hij zou er als calvinist uit te voorschijn treden, schreef Antoine Bodar in Trouw. Terecht?
„Ik heb niet zo veel met dat soort enquêtes. Wat wordt er nou eigenlijk mee gemeten? Wel kun je zeggen dat hij met Calvijn de nadruk op levensernst en soberheid deelde. Dat herken ik ook bij mezelf, vandaar mijn betrokkenheid op protestanten. Ik ben opgegroeid in Vianen, waar zeker in mijn kindertijd een stevige protestantse groepering was. Die zette een stevig stempel op de rooms-katholieke parochie. Wij hadden een vrij serieuze vorm van katholicisme, veel ernstiger dan het Brabantse of Limburgse katholicisme. Maar ben je daarmee een calvinist? In mijn open brief aan Calvijn, geschreven op verzoek van het blad Kontekstueel, heb ik aangegeven waarin ik me met hem verbonden weet. Het belangrijkste onderscheid blijft mijns inziens het verschil in visie rond het thema sacramentaliteit. Concreet: kerk, ambten en sacramenten.

Is de Nederlandse paus voor u persoonlijk een voorbeeldfiguur?
„Nee, daarvoor is zijn leven voor mij te schimmig gebleven. Ik herken me wel in zijn waardering voor de Moderne Devotie. Zeker in de huidige tijd van secularisatie moeten we ons als christenen niet vastklampen aan allerlei particulariteiten, maar teruggaan naar de kern waar Thomas uit leefde. Daar liggen ook aanknopingspunten voor het gesprek tussen de Romana en de kerken van de Reformatie. De mensen van de Nadere Reformatie deden boodschappen bij Thomas en Bernard van Clairvaux. Hun vroomheid en spiritualiteit werden blijkbaar herkend. Dat is ons gemeenschappelijk erfgoed.''

Een leven vol tegenstand
Paus Adrianus VI (1459-1523) kwam ter wereld als Adriaen Florenszoon Boeyens, aan de Brandstraat in Utrecht. Zijn vader, die jong overleed, was daar scheepstimmerman. Adriaen ging eerst naar de Latijnse School in Utrecht, daarna kreeg hij onderwijs van de Broeders des Gemenen Levens in Zwolle. Vanaf 1476 studeerde hij in Leuven, in 1490 volgde in deze stad zijn benoeming tot hoogleraar in de filosofie en theologie. Een van zijn bekendste leerlingen was Desiderius Erasmus.
In 1507 trok keizer Maximiliaan Adriaen Florenszoon aan als leermeester voor zijn kleinzoon, de latere Karel V. Acht jaar later vertrok hij naar Spanje, met de opdracht ervoor te zorgen dat Karel erfgenaam zou worden. Adriaen werd er bisschop van de Spaanse stad Tortosa. In 1517, het jaar waarin Luther zijn stellingen aan de deur van de slotkapel te Wittenberg nagelde, promoveerde hij tot kardinaal. Daarnaast was hij enige tijd regent van Spanje, een functie waarin hij zich zeer ongelukkig voelde, mede door de oppositie van de Spaanse steden en de Spaanse adel.
Op 9 januari 1522 werd de ingetogen regent tot zijn grote schrik als paus verkozen, een politieke verlegenheidskeus van de verantwoordelijke kardinalen. De kroning had plaats op 31 augustus van dat jaar, te midden van een volstrekte anarchie in Rome, gecombineerd met een pestepidemie.
De voor velen onbekende Nederlander, in alles de tegenpool van zijn bourgondisch levende voorganger paus Leo X, wist zich geroepen de Reformatie te weerstaan en de moederkerk te hervormen. Tijdens de rijksdag te Neurenberg (eind 1522) las de legaat een uitvoerig schrijven van de nieuwe paus, met daarin de schulderkentenis: „Wij weten wel dat ook bij deze Heilige Stoel sinds vele jaren veel is gebeurd dat verafschuwd moet worden: misbruiken in geestelijke zaken, overtredingen van de geboden, ja, dat alles steeds erger is geworden. Wij allen, prelaten en geestelijken, zijn afgeweken van de rechte weg en reeds lang was er niemand die het goede deed. Daarom moeten wij allen aan God de eer geven en ons voor Hem vernederen. Ieder van ons moet toezien waarom hij gevallen is en liever zichzelf veroordelen dan dat hij door God op de dag van Zijn toorn veroordeeld wordt.
Door zijn soberheid maakte de nieuwe paus zich gehaat in Rome en het Vaticaan. Het ontbrak hem aan tijd en daadkracht om de beoogde binnenkerkelijke hervormingen door te zetten. Zijn keuze voor Karel V in diens conflict met Frans I van Frankrijk leidde tot een breuk met Frankrijk. En de Reformatie was in de meeste landen zelfs met zware vervolging van de ketters niet te keren.
In augustus 1523 werd Adrianus VI ernstig ziek, op maandag 14 september overleed hij. Zijn pontificaat had maar een jaar geduurd. Berichten over vergiftiging konden niet worden bewezen. Wel was zonneklaar dat de curie zijn dood met gejuich begroette. Op eigen verzoek van de impopulaire paus was de begrafenisplechtigheid sober. Zijn lichaam werd bijgezet in de Sint-Pieterskerk, maar in 1530 overgebracht naar de Kerk van de Duitsers, de Santa Maria dell Amina.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen