De grote broedertwist

Hoewel hij al jaren de kost verdient aan de Amerikaanse geschiedenis, raakt dr. Hans Krabbendam nog altijd de draad kwijt als het om het verloop van de burgeroorlog gaat. De eindeloze reeks van veldslagen, gecombineerd met een komen en gaan van noordelijke generaals, maakt het lastig om het totaalbeeld helder te houden. Waarmee de historicus van het Roosevelt Study Center, gevestigd in de Middelburgse Abdij, niets wil afdoen aan de betekenis van de Amerikaanse broedertwist, die 150 jaar geleden begon. De strijd op eigen bodem trok diepe sporen in de Amerikaanse samenleving.

De noordelijke staten spraken van een burgeroorlog, de zuidelijke van een oorlog tussen staten. Is dat een puur terminologische kwestie?
„En een chronologische kwestie. De oorlog begon als een twist tussen twee groepen staten. Na de inname van Fort Sumter door de zuidelijke troepen kondigde president Abraham Lincoln de mobilisatie af. De vrijwilligers meldden zich in grote getale, in de zuidelijke staten gebeurde hetzelfde. Al snel veranderde de strijd van een oorlog tussen staten in een conflict dat dwars door de Amerikaanse samenleving liep. Vooral in de grensstaten kwam het voor dat broer tegen broer en neef tegen neef vocht. Het was ook in die zin een burgeroorlog, dat geen sprake was van staande legers. Onder leiding van een kleine militaire elite werd de strijd aan beide kanten gevoerd door vrijwilligers.”

De burgeroorlog kwam voort uit een complex van factoren. Hoe zwaar woog het verschil in visie op de slavernij?
„Zonder de slavernij was de burgeroorlog er niet gekomen. Vanaf de Amerikaanse onafhankelijkheidsoorlog zijn pogingen gedaan om die af te schaffen. Met name door de Quakers. In hun optiek was de Amerikaanse Revolutie niet af, omdat de vrucht daarvan beperkt bleef tot de blanken. Sinds het aannemen van de Grondwet, in 1787, leefden de Verenigde Staten met een ingebouwde spanning over de toekomst van de slavernij. Terwijl de ideologie vrijheid beloofde, stond de economische praktijk daarmee op gespannen voet. De groeiende verontwaardiging die dat opleverde, vroeg steeds meer energie van de politiek.”

De burgeroorlog is wel het slothoofdstuk van de Amerikaanse Revolutie genoemd.
„Ik spreek liever over de vereffening van een openstaande rekening. Het probleem van de slavernij heeft doorgezeurd tot de burgeroorlog een oplossing forceerde. Die ging veel verder dan Lincoln aanvankelijk beoogde. Vanuit zijn eenheidsideaal was hij voorstander van een geleidelijke afschaffing van de slavernij.”

Hoe kon een door het christendom gestempeld land de gruwel van de slavernij zo lang tolereren, bagatelliseren of zelfs verdedigen?
„Dat gold niet alleen voor Amerika. In Nederland hebben we de slavernij ook pas in 1861 afgeschaft. Het verschil is dat Amerika slavernij op eigen grondgebied kende. De Europese naties alleen in de koloniën, maar dat is geen principieel onderscheid. De slavernij werd in Amerika in stand gehouden door de enorme economische afhankelijkheid van slaven in de zuidelijke staten. Lincoln zocht naar een weg om het kwaad uit te bannen zonder het zuiden economisch te ruïneren. Zo dacht hij na over compensatie voor mensen die hun slaven de vrijheid gaven. Daar zat gezien zijn visie op slavernij iets dubbels in. Het doet denken aan financiële genoegdoening voor bordeelhouders vanwege het vrijlaten van vrouwen die gedwongen prostitutie bedrijven.”

Welke plaats hadden puriteinse christenen in de strijd tegen de slavernij in Amerika?
„Een beperkte, zo eerlijk moeten we zijn. Toonaangevend in het verzet waren de Quakers. Die kun je niet direct puriteins noemen. Niet ten onrechte stelden de zuiderlingen dat de abolitionisten voornamelijk Verlichtingsdenkers waren.”

Harriet Beecher Stowe stelde de slavernij aan de kaak in haar wereldberoemde ‘Uncle Tom’s cabin’. Gaf zij daarmee een eerlijk beeld?
„Het is onmiskenbaar een propagandaboek. Beecher Stowe beweerde dat ze bij het schrijven op een bijzondere wijze door God was geïnspireerd. Dat leverde zelfs binnen haar eigen familie, met z’n vele dominees, kritiek op. Het boek is geschreven vanuit frustratie. Alle pogingen om de slavernij op wettelijke manier terug te dringen, mislukten. Als abolitionistisch instrument bleek het uitermate effectief. Beecher Stowe maakte het maatschappelijke probleem persoonlijk, door het creëren van figuren met wie je je identificeert. Ook zonder ‘De negerhut van oom Tom’ was de burgeroorlog er gekomen, maar het boek functioneerde wel als olie op het vuur. De morele verontwaardiging in het noorden kwam erdoor tot een kookpunt.”

Welke impact had de burgeroorlog op het Amerikaanse idealisme en optimisme?
„In het zuiden is een kwart van de mannen in deze oorlog gesneuveld. Negentig procent heeft eraan deelgenomen. Toch wordt de burgeroorlog in Amerika niet echt als een trauma ervaren. Men wijst meer op de positieve gevolgen. Aan de slavernij kwam een eind en de eenheid van de staten werd hersteld. De oorlog stimuleerde bovendien de industrialisatie en versnelde de ingebruikneming van het westen. Die werd tot 1865 afgeremd door het onopgeloste slavernijvraagstuk. In de nieuwe westelijke staten vochten voor- en tegenstanders van de slavernij miniburgeroorlogen uit. Kijk je wat dieper, dan moet je constateren dat de burgeroorlog het faillissement van het religieuze eenheidsideaal in het negentiende-eeuwse Amerika toonde. Voor het bijeenhouden van de natie werden alle middelen geoorloofd geacht. De Amerikaanse burgeroorlog was de eerste totale oorlog, waarin ook burgerdoelen werden gebombardeerd om de tegenstander tot overgave te dwingen. Het christelijk geloof was niet sterk genoeg om daar tegenwicht aan te bieden.”

De strijd werd gevoerd door vrijwilligers. Wat bewoog hen hun leven in de waagschaal te stellen?
„Bij een minderheid idealisme, voor velen speelde de materiële kant een belangrijke rol. Noordelijke veteranen die terugkeerden, werden deels uitbetaald met recht op land in het westen.”

Leverde de oorlog een blijvende vete op tussen noord en zuid?
„Abraham Lincoln zag de burgeroorlog als een algemene straf van God over de zonde van de slavernij, die ook in het noorden heel lang werd toegelaten. Vanuit die overtuiging pleitte hij voor een milde houding tegenover het zuiden. Andrew Johnson, zijn opvolger, dacht daar anders over. Maar als je tot dezelfde natie behoort, is het lastig om je voormalige tegenstander blijvend als de duivel te bestempelen. Op een gegeven moment gingen de veteranen van beide kanten zelfs gezamenlijke reünies houden. Dat neemt niet weg dat de kloof tussen noord en zuid door de burgeroorlog nog breder werd. De nationale kerken raakten gesplitst, vaak tot de dag van vandaag. Het zuiden ging sterk de eigen identiteit onderstrepen, ook op geestelijk terrein. Er was altijd al sprake van een sterke vergeestelijking van het geloof en van biblicisme. Zo werd de slavernij verdedigd met een beroep op de brieven van Paulus. Die houding werd na de burgeroorlog nog sterker. Het puritanisme heeft in het zuidelijke staten nooit veel voet aan de grond gekregen. De puriteinen werden daar beschouwd als extremisten, die God en hun eigen positie vereenzelvigden. Dat maakt het des te opvallender dat typisch puriteinse uitingen als publieke boetedagen na de burgeroorlog door het zuiden werden overgenomen. Ook ontstond de aan de puriteinen ontleende gedachte dat God een uniek verbond met het zuiden had gesloten. Dat leidde tot morele zelfverheffing: het zuiden als bastion tegen het ongeloof en de vrijzinnigheid in het noorden.”

Na de afschaffing van de slavernij ontstonden in het zuiden de vrije zwarte kerken. Welke invloed hadden die op de mainstream-kerken?
„Er waren al heel veel informele zwarte gemeenten, met eigen lekenpredikers. Na de burgeroorlog zijn die met steun uit het noorden geïnstitueerd en uitgebouwd. Voor de ontwikkeling van de zwarte gemeenschap zijn deze kerken van enorme betekenis geweest. Invloed op de blanke kerken hadden ze nauwelijks. Blank en zwart bleven twee gescheiden werelden, zoals dat ook in de rest van de maatschappij het geval was. De echte spanningen ontstonden pas een eeuw later, door de burgerrechtenbeweging. Die heeft voor elkaar gekregen dat je niet meer om je kleur kon worden geweerd uit politieke functies of beknot in je politieke rechten.”

Wat was het eigene van de zwarte kerken?
„In theologie en kerkelijke organisatie verschilden die nauwelijks van de blanke kerken. Het eigene was de verbinding van het bevrijdende aspect van het Evangelie met sociale daadkracht en politieke actie. In de blanke kerken had de boodschap op zondag vaak weinig relatie met het leven op maandag. De zwarte kerken combineerden een vrij orthodoxe boodschap met een progressieve maatschappelijke en politieke instelling. Denk aan Martin Luther King. De koppeling van geloof, verwachting en sociale actie ging geleidelijk ook blanken aanspreken. Vooral in het noorden, mede door de enorme migratie van zwarten naar de noordelijke staten. Daar hadden ze het overigens niet makkelijker dan in het zuiden. Discriminatie op grond van huidskleur is een veel sterkere kracht dan men had gedacht. Zelfs de kerkelijke variatie wordt grotendeels bepaald door etnische lijnen. Nooit komt de verdeeldheid op grond van ras en huidskleur in Amerika sterker naar voren dan op zondagmorgen om elf uur.”

Kunnen de zwarte kerken met hun expressieve diensten en opwindende muziek worden beschouwd als wegbereiders voor de pinksterbeweging?
„Er is hooguit een indirect verband. De pinksterbeweging is een uitvloeisel van de holiness-kerken, die zijn voortgekomen uit de wesleyaans-methodistische opwekkingsbeweging. Als je meent dat een christen volmaakte heiligheid kan bereiken, en je ontdekt dat dat niet lukt, dan ga je op zoek naar iets extra’s. Zowel blank als zwart sprak dat aan, al zijn de grootste pinkstergenootschappen inderdaad zwart. De expressieve praktijk sluit goed aan bij de nadruk op persoonlijke uiting en beleving in de pinksterbeweging.”

Hoe sterk leeft de burgeroorlog vandaag nog in de Amerikaanse samenleving?
„Oorlogen leven daar sowieso sterk. Militaire operaties en successen spreken enorm tot de verbeelding van Amerikanen. Ze bieden dé mogelijkheid om je mannelijkheid te tonen. Voor presidenten is het een pré als ze zich hebben bewezen in een oorlog. Je vindt die romantiek ook terug in oorlogsmusea in de zuidelijke staten. De oorzaak van de burgeroorlog en het grote aantal slachtoffers worden wat weggepoetst. De nadruk valt op de heroïek van het soldatenbestaan. In Nederland hebben we een weerzin tegen geweld. Dat is in Amerika totaal anders. Veel Amerikanen zijn ervan overtuigd dat je met geweld problemen kunt oplossen. Het wordt gerechtvaardigd door het hogere doel dat ermee gemoeid is, hetzij moreel, hetzij nationaal. Ook de burgeroorlog wordt vanuit die optiek bekeken.”

En dan regeert nu de eerste zwarte president van Amerika.
„Dat toont het succes van de burgerrechtenbeweging, al betekent het zeker niet dat het racisme dood is en begraven. Bij elk bezoek aan Amerika valt me weer op hoe ongelooflijk sterk het rassenonderscheid de inrichting van de samenleving daar bepaalt.”

www.roosevelt.nl
 

Om het behoud van de Unie
De Amerikaanse burgeroorlog breekt uit na de afscheiding van de zuidelijke staten South Carolina, Mississippi, Florida, Alabama, Georgia, Louisiana en Texas in 1861. Ze gaan zich de Geconfedereerde Staten van Amerika noemen, en kiezen Jefferson Davis als hun president. Aanleiding is de verkiezing van de door hen verafschuwde republikein Abraham Lincoln tot president, in 1860. Die wijst de afscheiding af en roept de afvallige staten op de band met de Unie te herstellen.
South Carolina beantwoordt die uitgestoken hand door op 12 april 1861 het federale Fort Sumter na een beschieting te annexeren.
Daarmee begint de grote broedertwist tussen de noordelijke staten (de Unie) en de afgescheiden zuidelijke staten (de Confederatie). In de volgende dagen voegen Virginia, Arkansas, Tennessee en Noord-Carolina zich bij de Geconfedereerde Staten.
Diepste oorzaak van de burgeroorlog is verschil van mening over de uitbreiding van de slavernij in nieuw te vormen staten. De zuidelijke staten, goed voor negen miljoen zielen onder wie vier miljoen slaven (voornamelijk werkzaam op katoenplantages), willen ook daar de slavernij vestigen. In de noordelijke staten neemt de weerstand tegen de slavernij toe.
Vooral de Quakers zijn actief in de zogenaamde Underground Railroad, opgezet om weggelopen slaven te helpen. Onder druk van zuidelijke plantagehouders wordt in 1850 een wet aangenomen die hulp aan weggelopen slaven strafbaar stelt. Tot verbijstering van de ijveraars voor afschaffing van de slavernij, de abolitionisten.
De verschillende visie op slavernij gaat gepaard met een toenemend cultuurverschil tussen het vooruitstrevende, geïndustrialiseerde noorden en het conservatieve agrarische zuiden. De noordelijke dominantie versterkt bij de zuidelijke staten de afkeer van een machtige federale overheid.

Afschaffing slavernij
In het noorden leeft de verwachting dat de strijd na één grote, bloedige slag zal zijn gestreden.
De werkelijkheid leert anders. Het conflict duurt vier jaar en eist meer dan 600.000 doden en 500.000 gewonden. Verspreid over bijna alle staten aan de westgrens worden tal van bloedige veldslagen geleverd. Tot Robert E. Lee, de gevreesde generaal van het zuiden, zich op 13 april 1865 overgeeft. De volgende dag, Goede Vrijdag, sterft de legendarische Abraham Lincoln door een kogel uit het pistool van de acteur John Wilkes Booth.
Na de burgeroorlog wordt voor de gehele Verenigde Staten afschaffing van de slavernij afgekondigd. De twist heeft een diepe wond geslagen in het Amerikaanse eenheidsgevoel. De economische en politieke voorsprong van het noorden op het zuiden neemt nog verder toe. Bijna tachtig jaar lang komen alle Amerikaanse prominenten uit het Noorden of Westen.
Hoewel zwarten niet meer gedwongen kunnen worden om arbeid te verrichten, blijven ze vooral in het zuiden de onderlaag van de bevolking vormen. Het ingevoerde stelsel van apartheid houdt stand tot de jaren zestig van de 20e eeuw. Dan zet ook in de zuidelijke staten de modernisering door, en neemt de politieke en economische invloed snel toe.
Historisch is de verkiezing van Lyndon B. Johnson, de eerste zuidelijke president in bijna honderd jaar. Texas, Virginia, Tennessee, Florida en Georgia behoren vandaag tot de rijkere staten van de Unie. Ook in politiek opzicht is het zuiden momenteel dominant.
De meerderheid van de recente presidenten werd geleverd door zuidelijke staten.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen