ONVERKORT OF GEKORTWIEKT?

K. van der Zwaag, ONVERKORT OF GEKORTWIEKT? Artikel 36 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis en de spanning tussen overheid en religie. Een systematisch-historische interpretatie van een 'omstreden' geloofsartikel, 619 biz., ƒ 49, 95, Uitgeverij Groen, Heerenveen 1999.

De dissertatie van bovengenoemde auteur, redacteur kerkelijk leven bij het Reformatorisch Dagblad is een dik, maar ook een waardevol boek geworden. Hij doet in deze publicatie verslag van een onderzoek naar de verhouding tussen overheid en godsdienst vanaf de zestiende eeuw tot heden in ons land. Centraal daarbij staat artikel 36 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis, met name de bekende 21 woorden: 'Om te weren en uit te roeien alle afgoderij, en valse godsdienst, om het rijk van de antichrist te gronde te werpen.' Het is de vraag naar de theocratie. In hoeverte heeft deze als godsdienstig en politiek idee en als regeringsvorm een rol gespeeld in de loop der eeuwen. Het boek bevat na een Woord vooraf, een inhoudsopgave, de tekst van artikel XXXVI en een inleiding, drie delen, onderverdeeld in 28 hoofdstukken. Daarna volgen eindconclusies, een samenvatting, een summary, een literatuuroverzicht, een namenregister en een curticulum vitae. In deel I beschrijft Van der Zwaag met name de visie van de Reformatoren op de taak van de overheid in godsdienstige zaken. Er is veel overeenkomst tussen Luther, Melanchthon en Calvijn als het gaat om de verhouding kerk en overheid. De overheid heeft de taak beide tafels van de Decaloog te handhaven. Er is in deze tijd geen vrijheid van godsdienst denkbaar, wel vrijheid van geweten. De Reformatie wil dat ook.

In deel II gaat Van der Zwaag in op artikel 36 van de NGB en zijn politiek-religieuze implicaties. Politiek gesproken bestond er in de Nederlanden in de tijd van het ontstaan van de NGB een conflict tussen centralisme en vrijheidsdrang. Oranje stond vaak tussen de partijen in en werd door beide niet begrepen. Met H. Klink ziet Van der Zwaag de vrijheidsstrijd van ons volk vooral als een godsdienststrijd. Tussen Datheen en Oranje bestond verschil van mening over de interpretatie en uitvoering van artikel 36. Beide wezen het standpunt van Filips II af, als zouden ketters rebellen zijn. Wel wordt steeds duidelijk dat het beginnend calvinisme balanceert tussen tolerantie en

intolerantie. Later ontstond verschil van mening tussen de remonstranten en contra-remonstranten betreffende de taak van de overheid (potestas in sacra of potestas circa sacra). Op de achtergrond speelt mee dat de overheid toleranter dacht dan de Gereformeerde Kerk. Vanwege de houding van de overheid kwam er van de theocratie niet veel terecht, al is er wel sprake van theocratische 'momenten'. Na een Intermezzo over artikel 36 in de achttiende en negentiende eeuw, waarin de betekenis en de gevolgen van de scheiding tussen kerk en staat beschreven worden, volgt dan het derde hoofddeel over de rol van artikel 36 in de christelijke-politieke stromingen in de negentiende en twintigste eeuw. Steeds meer worden dan de contouren zichtbaar van de verschillende denkbeelden, die zich in onze eeuw hebben uitgekristalliseerd. Bijvoorbeeld: Bilderdijk als contrarevolutionair en Groen als antirevolutionair. Groen gaat niet meer terug achter de revolutie als historisch factum, maar positioneert zich daar vervolgens tegenover. Groen wilde zowel een christelijke staat als vrijheid van geweten en in beperkte mate vrijheid van godsdienst. Zoals bekend heeft A. Kuyper de scheiding tussen kerk en staat erkend. Hij pleit voor een vrije kerk in een vrije staat. De staat is niet de dienares van God, maar neutraal. Hij kortwiekt artikel 36, zoals de Gereformeerde Kerken dat hebben overgenomen (1906). Hoedemaker houdt vast aan de theocratie, waarbij de overheid niet neutraal is, maar Gods dienares. Vervolgens beschrijft de auteur de standpunten van personen als H. Visscher, De Savomin Lohman, Van Ruler en ook van politieke partijen, zoals de ARP, de CHU, de SGP, het CDA, het GPV, de RPF en (nogmaals) de SGP. Het CDA komt vooral op voor godsdienstvrijheid, de SGP voor theocratie (onverkort artikel 36). Nadat het gehele veld met behulp van vele bronnen, is beschreven, komt Van der Zwaag tot de conclusie dat het in onze tijd toch wel heel moeilijk is om artikel 36 te realiseren. Hij vindt dat de SGP precieser moet aangeven wat haar theocratische principes inhouden in een samenleving van pluralisme en grondwettelijke gelijkstelling van godsdienst en levensbeschouwing.

Na het gehele werk gelezen te hebben, wil ik mijn bijzondere waardering uitspreken voor deze grondige studie. Ik kwam wel enkele oneffenheden tegen, zoals het feit dat De Bres (dient mijn inziens niet als De Brés geschreven te worden) niet in Doornik, maar in Valenciennes is terechtgesteld, en dat het onderschrift bij de illustratie op blz. 123 abusievelijk het jaartal 1562 vermeldt in plaats van 1561. Zo zijn er meer dingen te noemen.

Het waardevolle van deze studie ligt vooral in de historische beschrijving. In dit opzicht is het boek een echt handboek. Een theologische diepteboring van artikel 36 zelf komt niet zo aan bod. Ik begrijp dat dat niet tot de directe vraagstelling van het onderzoek behoort, maar toch mis ik dat in deze studie wel. Datzelfde geldt ook voor de eigen positie van de auteur in zijn zo helder beschreven spanningsveld tussen theocratie en tolerantie. Een hartelijke gelukwens met de bekroning van het promotieonderzoek.

W.V.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen