Modern Levensgevoel

VII.

Wat wil het existentialisme ?

In, de vorige artikelen schreven wij over cultuurpessimisme en anti-intellectualisme en wij kunnen wel zeggen, dat het existentialisme zich in het algemeen kenmerkt door deze twee typeringen. Nu hebben wij daarmee het existentialisme nog niet voldoend aangeduid, immers de geschiedenis der wijsbegeerte leert ons, dat vóór Kierkegaard er reeds denkers geweest zijn, die ook protest hebben aangetekend tegen de heerschappij van het intellectualisme. Ook toen waren er die zeiden, dat de volheid van het mens-zijn zich nooit laat grijpen door de denkstructuren van de rede. Reeds Blaise Pascal (1623—1662), onderstelde een , , ordre du coeur" of , , logique du coeur", waaronder hij een eeuwige en absolute ordening van gevoel, liefde en haat verstond, die even absoluut is als die van de reine logica, maar die echter op generlei wijze op intellectuele wetmatigheid is terug te leiden. Dan denken wij aan Schleiermacher's absoluut afhankelijkheidsgevoei waardoor de mens het contact met het goddelijk Heelal ervaart. Verder aan Schiller, Goethe, Herder en anderen. In het algemeen had de romantiek oog voor de binnenwereld van het menselijk hart, die in relatie staat met de , , andere wereld". Voor deze innerlijke zieleaspecten van het menselijk zijn, waaraan het rationalistisch denken onbewogen voorbijging, kwamen deze denkers en dichters op.

Ook Kant had oog voor de relatie van de mens met de , , andere wereld". Alleen wilde hij die relatie per sé niet leggen in het denken. Ons kennen is alleen gericht, zo leraarde Kant, op de wereld van tijd en ruimte. God gaat deze wereld te boven, derhalve hebben wij geen theoretische kennis van God en goddelijke dingen. Daarom zoekt Kant het contact met God op het zedelijke terrein. Vanuit de grond der zedelijkheid concludeert Kant tot God, die gerechtigheid zal oefenen. God is postulaat der zedelijkheid.

Kant erkende de werkelijkheid van een metaphysische, bovenzinnelijke wereld, waarmee het menselijk leven in contact staat, alléén, hij wilde deze wereld niet op rationele wijze benaderen. Het behoeft ons dan ook niet te verwonderen, dat Kant in de kringen van de existentiefilosofie een schrijver is, op wie men zich gaarne beroept omdat Kant evenals de existentiefilosofen, de relatie tot God buiten het theoretisch denken zoekt.

Het verzet tegen de overheersing van het intellect is derhalve niet het nieuwe in ihet existentialisme, het zet daarin een oudere lijn voort. Het nieuwere en eigensoortige moet gezocht worden in de existentie van de mens. Dit woord is het eerst door Sören Kierkegaard (1813—1855) in een bepaalde zin gebruikt geworden.

Als u mij nu vraagt, wat verstaat u onder existentie ? , dan is daarop zo moeilijk een definitief antwoord te geven. Immers formuleren en definiëren horen wel in het rationalisme, niet in het existentialisme thuis. Hoogstens kunnen wij vragenderwijs elkaar laten , , aanvoelen" wat wij onder existentie en existeren verstaan.

Wanneer ik de vraag stel: Wie is de mens ? , dan kunt u daarop een wetenschappelijk antwoord geven. De biologie, de psychologie en de sociologie onderzoeken de mens. Echter, het zal ons duidelijk zijn, dat deze wetenschappen slechts aspecten van het mens-zijn opleveren als mijn lichaam, mijn ziel, mijn bestaan, mijn , , sociaal ik" etc, maar nooit mijn mens-zijn in zijn volheid. Vergeet daarbij niet, dat de wetensöhap gebruik maakt van algemene structuren, geldend voor alle mensen. Maar een mens is maar niet een confectiemens, een aan ieder ander gelijk exemplaar van een soort, neen, ieder mens is een eigen persoonlijkheid, heeft een eigen leven, openbaart zich op zijn eigen wijze. Met gevolg, dat de wetenschap — omdat ze steeds van algemene structuren gebruik maakt —• nooit kan doordringen tot mijn eigen individueelste zijn. De wetenschap ver­ vlakt, nivelleert mijn persoonlijk ik.

Wat wil nu de existentiefilosofie? Zij wil tegenover deze vervlakking en generalisering van de mens in de wetenschap opkomen voor de mens in zijn persoonlijke existentie. Zij wil de mens , , zichzelf" laten zijn, zij wil hem zijn eigen mogelijkheden laten verwerkelijken. De existentiefilosofie zegt niet iets van de mens, dat laat zij aan de wetenschap over, maar zij wil de mens mens laten zijn in zijn meest persoonlijke eigenheid en zij wijst middelen en wegen aan om tot dit doel te geraken. Daarom poogt ze het voorwerpelijk ik achter te laten en door te dringen tot het onvoorwaardelijk ik, de oorsprong van mijn , , zelf-zijn". Zodoende is de mens maar niet een gegevenheid, maar mogelijkheid, , , Aufgabe" geworden. De mens is in het denken niet meer een , , zijn", maar een , , te zijn", hij verwerkelijkt zijn eigen mogelijkheden vanuit zijn diepste existentie, hij staat voor de keuze en neemt beslissingen. , , Ik grijp vooruit en ik beslis over dat, wat ik ben door dat, wat ik word". •

Kierkegaard is van mening, dat de existentie van de individuele mens uitgangspunt van de wijsbegeerte dient te zijn. In zijn tijd kwam die individuele mens bij de idealistische filosofen in verdrukking. Daarom verzet hij zich tegen alle abstractie en schematisering, die geen recht doet aan de concrete werkelijkheid van het mens-zijn. In de Hegelse filosofie werd het innerlijke en het persoonlijke het relatieve en het subjectieve opgeofferd aan de algemene idee, waarbij het uiterlijke en het zakelijke, het absolute en het objectieve overheerst. In deze filosofie werd de mens in een keurslijf van ordeningen van de objectieve geest gedwongen. Daardoor gingen verschillende zieleaspecten van de concreet-levende mens verloren, zoals het religieuze en het persoonlijk-innerlijke. Voor deze concreet-levende mens komt Kierkegaard op. Niet de mens der abstractie, maar de mens , , in het volle leven op de Amagertov (de brede straat bij de Heilige Geestkerk in Kopenhagen), waar het bonte bloementapijt van het volksleven ligt uitgespreid", is het onderwerp van Kierkegaards wijsgerige overdenkingen.

In het algemeen bedoelt de existentiefilosofie dus niet de mens in objectieve kenbaarheden te ontleden, dat is de taak, zoals gezegd, van de wetenschap (psychologie, biologie, sociologie, psychiatrie enz.), maar zij wil meehelpen de mens , , zichzelf" te laten zijn, hem , , eigenlijk" te laten existeren in existentiële vrijheid. , , Oneigenlijk" existeert de mens, als hij zich laat binden door wat men zegt en doet, (Heidegger), d.w.z. als hij zich onderwerpt aan de algemene opvattingen en beschouwingen van de grauwe middelmatigheid. De mens moet loskomen van wat , , men" in het algemeen denkt en vindt. Hij moet vanuit de oergrond van zijn innerlijke existentie , , zichzelf" zijn. De existentiefilosofen roepen, ieder op zijn wijze, de mens daartoe op.

Wie is die , , zichzelf"-zijnde mens ? Dat is de mens, die angst en vrees heeft, die lijdt en strijdt, die omringd is door de dood. Duidelijk is zo geworden, langs welke weg wijsgerige stromingen de aandacht van de moderne mens gevestigd hebben op deze aspecten van , , de mens in grenssituatie".

Het intellectualisme ging er onbewogen aan voorbij, de existentiefilosofie heeft voor de aangeduide zieleaspecten van  de mens intense belamgstelling

Als wij bedenken, hoe ook de Bijbel aandacht schenkt aan de mens in zijn angst en vrees, in zijn schuld en lijden, in zijn verhouding tot God en de medemens, dan is het ons tevens duidelijk geworden hoe belangwekkend de vergelijking van het getuigenis der moderne denkers met het bijbelse getuigenis wel moet zijn. In de vorige eeuw ging het verwereldlijkte denken al deze aspecten van de mens voorbij en achtte men de bijbel maar een somber boek. Tegenwoordig is dat anders, nu worden deze aspecten niet meer genegeerd, alléén, men geeft er een andere uitlegging aan. Men erkent b.v. wel de werkelijkheid van , , de schuld" en , , het boze", echter het woord , , zonde" wordt stelselmatig ontweken en men blijkt ook niet te weten wat het is.

Dientengevolge is ook de apologie vanuit de Bijbel anders gericht geworden in de vergelijking met dit moderne levensgevoel. Het gaat er nu niet meer om voor de werkelijkheid van de schuld op te komen —• wat noodzakelijk was in de vorige eeuw, nu wordt de werkelijkheid erkend —, maar om de zuivere bijbelse inhoud van schuld tegenover andere opvattingen in het licht te stellen. Wij worden nu geroepen ons te bezinnen over de moderne problematiek van ons menselijk zijn en daarin uitwegen te wijzen, welke de Bijbel, die zich eveneens zozeer met het concrete mens-zijn bezig houdt, al eeuwen geleden gewezen heeft. En het verrassende wat deze vergelijkende studie oplevert is de ontdekking, dat die eeuwenoude Bijbel juist in deze hypermoderne problematiek zo uiterst actueel blijkt te zijn.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen