Kerk en sociologie

De centrale vragen, die telkens weer opdoemen zijn wat nu eigenlijk sociologie wel en niet is, wat haar taak precies is en waar haar grenzen liggen. Daar het vooral gaat om een inzicht wat men wel en niet van de sociologie mag verwachten wil ik een poging doen op deze materie in te gaan. Uiteraard kan dat in dit korte bestek niet zo uitputtend gebeuren.

In onze huidige samenleving is de sociologie een belangrijke wetenschap. Dat is erg begrijpelijk als we weten dat haar studie-object het menselijk handelen in het maatschappelijk proces is. Zowel het menselijk handelen als het maatschappelijk proces zijn in onze samenleving dermate gecompliceerd geworden dat een objectieve benadering van beide zaken zeer gewenst is. Nu heeft iedereen wel enige kennis omtrent de samenleving en deze kennis is meestal voldoende om het dagelijks sociale verkeer tussen mensen mogelijk te maken. Alle mensen zijn daarom een beetje amateur-sociologen. Een veel gehoord grapje luidt dan ook, dat de sociologie alleen maar in moeilijke termen formuleert wat iedereen al weet. De sociologie evenwel streeft naar een zo volledig en zo objectief mogelijk beeld van de maatschappij. In dit streven naar volledigheid en objectiviteit verschilt zij van de incidentele en gekleurde kennis-van-alledag. Bij deze werkwijze wordt getracht alle activiteiten van mensen in verband te brengen met de samenleving, waartoe die mensen behoren. Hierbij wil ik wel direct aantekenen dat de sociologie met iedere wetenschap gemeen heeft dat zij beperkt is in het beschrijven van de werkelijkheid vanuit haar gezichtspunt. Mensen kunnen immers niet uitmaken hoe God Zich met deze wereld, met de mensen inlaat. God handelt in de wereld los van ons eigen handelen. Mensen zijn dus altijd zeer beperkt in hun bezig-zijn in de wereld en in de wetenschap. Dit besef werkt mijns inziens echter eerder stimulerend dan remmend op ons bezig-zijn in de wereld en in de wetenschap. Het zal ons behoeden voor eenzijdige absoluutheden. Absoluutheden waaraan ook vele sociologen en vele andere wetenschapsbehoefenaars zich hebben schuldig gemaakt. In dit verband is het goed u te wijzen op het gevaar van het onjuist melding maken van sociologische resultaten door allerlei niet-sociologen. Ik denk nu met name aan Harvey Cox, die als theoloog nota bene zo ontzaglijk grof met diverse sociologische gegevens omspringt, dat vele sociologische haren ten berge rijzen. Dergelijke onjuistheden mogen daarom beslist niet aan de sociologie als zodanig worden verweten.

De sociologie steunt op de waarneming van de ervaarbare werkelijkheid van het menselijk samenleven in groepsverband. Algemeen wordt erkend dat de godsdienst een zeer belangrijke factor in de sociale werkelijkheid is. Godsdienstige overtuigingen oefenen immers een indringende invloed uit op de betrekkingen, die mensen met elkaar onderhouden (of juist daardoor niet onderhouden). Deze overtuigingen krijgen gestalte in diverse uitwendige vormen, onder andere de kerken.

Dat de socioloog ook de kerk, als instelling in de samenleving, bestudeert wekt veelal innerlijk verzet en uiterlijke pennen-en woordenstrijd op. Maar het gaat de socioloog niet om de theologische inhoud als zodanig of om het waarheidsgehalte van de godsdienst. Op grond van zijn objectomschrijving en met behulp van zijn methoden kan hij niet de hele werkelijkheid (de hele kerk) verklaren. Hij houdt zich slechts met een bepaald aspect daarvan bezig. Nu zijn er in het verleden nogal eens grenzen overschreden. Met name enkele klassieken onder de sociologen hebben de fout begaan de gehele werkelijkheid sociologisch te willen verklaren. Maar tevens moet gezegd worden dat de sociologie op dit punt wel wat bescheidener is geworden en zich steeds meer haar eigen grenzen bewust wordt. Wel wordt vaak de indruk gewekt dat bij de sociologen alles uitgeschakeld is wat met de boodschap van de Bijbel te maken heeft, alsof de Heilige Geest niet meer werkt. Het lijkt wel alsof de hele samenleving in bepaalde wetten wordt vastgelegd, waardoor geen menselijke vrijheid mogelijk is. Sociologie is evenwel geen theologie.

De theologie is normatief, d.w.z. dat zij normgevend bezig is vanuit de Bijbel. Haar uitgangspunt, het bestaan van God, is wetenschappelijk niet te toetsen; dat is een geloofsdaad. De sociologie richt zich daarentegen op datgene wat in de menselijke samenleving waar te nemen is. Haar theorieën hebben alle mogelijkheid tot toetsen in zich. Dit houdt wel in dat haar theorieën om bepaalde tendenzen in de samenleving vast te stellen beperkt zijn. De sociologische theorieën kunnen immers slechts met een bepaalde mate van zekerheid aanvaard worden. Bij de bestudering van sociologische werken dient men daarmee altijd rekening te houden.

Vanzelfsprekend neemt de theologie de belangrijkste plaats in bij de bestudering van het kerkelijk leven. Dit neemt niet weg dat ook de sociologie een eigen recht heeft zich bezig te houden met de kerk, daar de kerk op alle mogelijke wijzen met onze concrete samenleving is verbonden.

De socioloog kan wellicht door zijn niet-theologische benadering van de kerk allerlei verschijnselen in en rondom de kerk verduidelijken. Inzake de kerk heeft hij dan een zichtbare organisatie van mensen voor ogen, die zich verenigd hebben rondom een bepaalde geloofsbelijdenis en die aan deze 'vereniging' een duurzaam karakter hebben gegeven via een systeem van riten en symbolen. De kerk heeft zo een zeker ledenbestand met meer of minder duidelijk omschreven voorwaarden ten aanzien van het lidmaatschap; er zijn bepaalde regels voor onderling verkeer tussen de leden. Enkele voorbeelden van de wijze waarop de godsdienstsocioloog bezig is werken wellicht verhelderend.

Vastgesteld kan worden dat in onze samenleving de kerk niet meer zo'n centrale plaats inneemt vergeleken met een 100 jaar geleden.

Vele vroegere taken van de kerk zijn overgenomen door de staat, onder andere onderwijs, armenzorg, gezondheidszorg. Vanuit sociologisch gezichtspunt kan deze verschuiving van taken bestudeerd worden. Tevens kan nader onderzocht worden of de wijze waarop de kerk nu kerk is overeenstemt met haar doelstelling.

Zo is uit vele onderzoeken gebleken dat bepaalde groepen mensen (b.v. arbeiders en intellectuelen) zich niet thuisvoelen in de kerk. Terwijl de kerk er immers is voor iedereen, ongeacht rang of stand. Een onderzoek naar de omstandigheden en de leefwereld van deze groepen kan misschien meer begrip opleveren waarom deze mensen zich van de kerk afkeren. Terloops wil ik opmerken dat sociologie niet uitsluitend 'werken met cijfertjes' is. Het door middel van enquêtes vaststellen hoeveel procent van de bevolking zus of zo denkt of handelt is slechts één methode. De statistische gegevens krijgen pas betekenis als ze in een sociologisch kader geplaatst kunnen worden (ter illustratie: zie bovenstaand voorbeeld).

Het is voor de arbeid van de kerk ontegenzeggelijk van belang inzicht te krijgen in de samenleving, en in haar verhouding tot de haar omringende wereld.

Een ander voorbeeld is, dat het voor een beter verstaan van de eigen organisatie belangrijk is de sociale dimensie ervan te ontdekken. Allerlei verschijnselen in en rondom de kerk kunnen door een sociologische benadering meer doorzichtig worden. Daarom bepleit ik dat de kerk de sociologische resultaten ter harte neemt om zich ervoor te behoeden met oppervlakkige indrukken van de samenleving, waarin zij leeft, te werken.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen