Het tij is gekeerd

Het ligt geenszins in mijn bedoeling hier een partij-politiek verhaal te schrijven, nu ik wat ontboezemingen aan het papier toevertrouw bij de definitieve vorming van het CDA en de al even definitieve verdwijning daardoor van de ARP, de CHU en de KVP.

Op 13 september vergaderde de C.H.U. voor het laatst in Ede. Afgelopen zaterdag (27 september) werd de ARP opgeheven. En de KVP sluit aanstaande zaterdag de rij. Hoe men ook tegen de vorming van het Christen Democratisch Appèl moge aankijken, het is duidelijk, dat het hier om een historisch moment in de geschiedenis van de christelijke politiek gaat. Wanneer we zien in welk een turbulente tijd, met name op het kerkelijk erf, de confessionele partijen ontstonden en in welke tijd de in controversen ontstane partijen elkaar (her) vinden, dan hebben zich in de tussenliggende tijd ingrijpende ontwikkelingen voorgedaan.

De ARP

De Anti-revolutionaire Partij heeft de langste staat van dienst gehad. Ze ontstond uit de anti-revolutionaire beginselen van Groen van Prinsterer, die in zijn 'Ongeloof en Revolutie' (1846) krachtig stelling narn tegen de beginselen van de Franse Revolutie. 'Er staat geschreven en er is geschied', was voor hem de norm in het politieke handelen. De Schrift en de historie, 'als het vlammend schrift van den heiligen God'. Scherp was van meet af de strijd met de liberalen. Met name de schoolkwestie was een centrale zaak en het is de grote verdienste van de antirevolutionaire beweging in de vorige eeuw, onder leiding van Groen van Prinsterer, dan ook geweest, dat we de vrije christelijke school hebben gekregen, waarop de kinderen uit de christelijke gezinnen onderwijs konden ontvangen in de lijn van de opvoeding thuis. Eigenlijk werd pas in 1878-1879 de ARP door Kuyper opgericht. Maar de anti-revolutionaire beweging was er al veel eerder en had reeds een zware strijd achter de rug. Toen Kuyper, die in 1872 het blad De Standaard had opgericht, in 1874 tot lid van de Tweede Kamer was gekozen, ontwikkelde zich langzaam maar zeker de partij, in feite geconstitueerd om 'Ons Program', dat door Kuyper in De Standaard (1879) werd toegelicht.

De CHU

De eenheid van de op Groen teruggaande antirevolutionaire beweging zou echter niet zo lang stand houden. Tenslotte was de breuk, die Kuyper bewerkte met de Hervormde Kerk, een zó ingrijpend gebeuren, dat hierdoor de politieke samenwerking van hervormden en dolerenden ook een deuk kreeg. In 1895 splitste de ARP zich in twee delen, waarbij de Vrije Antirevolutionairen zich onder leiding van jhr. mr. A. F. de Savornin Lohman organiseerden en in 1903 samensmolten met de zeer anti-roomse Christelijk Historische Kiezers Bond van o.a. dr. J. Th. de Visser. Zo ontstond de Christelijk-Historische Unie, die zich in 1908 verenigde met de Bond van Friesch Christelijk-Historischen, waar sterk de beginselen van dr. Ph. J. Hoedemaker leefden. Hoedemaker heeft aan het eind van de vorige eeuw intensief de degens gekruist met Kuyper, èn vanwege diens doleantie-streven èn vanwege diens uitgangspunten in de politiek. Het 'heel de kerk en heel het volk' van Hoedemaker betekende een afwijzing van het beginsel van separatie, scheiding in de kerk en eveneens een afwijzing van de neutrale staat. Hoedemaker zei eens t.a.v. Kuypers denkbeelden: 'Wanneer Kuyper evenwel het Woord voor de kerk opeist en zegt dat haar uitgangspunt vanzelf, in onderscheiding van dat van de overheid, in het Woord van God ligt, veronderstelt dit een opvatting van de algemene en bijzondere genade, alsmede aangaande de staat en de kerk waarmee wij geen vrede hebben.' Men kan niet zomaar aan de staat het gebied van de algemene genade en aan de kerk het gebied van de particuliere genade toekennen. Zo - aldus Hoedemaker - scheiden Rome en de dopersen ook kerk en wereld.

Het is duidelijk, dat de CHU van meet af een typisch hervormde partij was, terwijl de Antirevolutionaire Partij, zeker na de splitsing in 1895, de partij van de dolerenden was.

Toch moet hierbij worden gezegd dat ook de leidinggevenden van de in 1906 opgerichte Gereformeerde Bond in de Nederlandse Hervormde Kerk (toen nog Gereformeerde Bond tot vrijmaking van de Hervormde Kerk) zich niet onduidelijk tot de Anti-revolutionaire Partij bekende. Men verwachtte de vrijmaking van de Hervormde Kerk (van de reglementenbundel van Koning Willem I) van Kuyper en de coalitiekabinetten. Jarenlang hebben lt. gen. Duymaer van Twist en prof. dr. H. Visscher (en kortelings ook prof. dr. J. Severijn) voor de ARP in de Tweede Kamer gezeten. De Bond is - om zo te zeggen - van huis uit anti-revolutionair. Men ging niet mee met de opvattingen van Hoedemaker en sloot zich derhalve niet aan bij de Christelijk-Historische Unie. De CHU was toch de partij van de confessioneel-hervormden, tè irenisch ingesteld. Op de bijeenkomst ter herdenking van het 25-jarig bestaan van de Gereformeerde Bond was dr. H. Colijn als spreker namens de ARP aanwezig. Later werd echter de binding tussen de (leiding van) de Gereformeerde Bond en de ARP zwakker. Daarin speelde ongetijfeld mee, dat de ARP toch gedomineerd werd door de gereformeerden, terwijl de hervormd-gereformeerden steeds kritischer kwamen te staan tegenover de ontwikkelingen in de Gereformeerde Kerken. Het theocratisch denken, dat kenmerkend was voor Hoedemaker, heeft binnen de Bond ook meer en meer veld gewonnen. Ds. I. Kievit heeft in het Geref. Weekblad van de naoorlogse jaren enkele artikelen over Hoedemaker geschreven, waarin hij besloot met te zeggen, dat hem bij het ouder worden elke vorm van afscheiding steeds minder onaantrekkelijk voorkwam, terwijl hij de boodschap 'het getuigenis' van Hoedemaker ook voor onze tijd van betekenis achtte te zijn.

De KVP

De KVP werd in 1945 opgericht, in voortzetting van de in 1896 opgerichte Rooms Katholieke Staatspartij. De antirevolutionairen zagen intussen aan het eind van de vorige eeuw de rooms-katholieken al als partners 'in de strijd tegen het antichristendom' (Kuyper in De Standaard). En als Kuyper dan de vraag stelt - ten aanzien van een coalitie - of de verbinding der groepen 'protestant, calvinistisch of christelijk zal zijn', zegt Hoedemaker: 'Valt hier dan te kiezen? Is de protestant geen christen en de calvinist geen protestant? Ligt het verschil tussen deze drie niet hierin, dat de protestant de kring, waarin hij samenwerking zoekt, wat enger neemt dan hij die alles wat christen heet wil omvatten? En dat hij die zich 'de calvinist' noemt de kring nog nauwer, veel nauwer neemt? '

De CHU bleef intussen een veel kritischer houding tegenover Rome aannemen. Dat blijkt ook als het gaat om de kwestie van de afschaffing van het gezantschap bij het Vaticaan, waar in de twintiger jaren Colijn's coalitiekabinet, op initiatief van ds. G. H. Kersten (SGP), op valt. De christelijk-historischen hebben dan ook bepaald hun 'zeer anti-roomse' gevoelens.

Zo hadden ARP, CHU, KVP en daarnaast de SGP, die vooral in de Afscheiding wortelde maar ook vele hervormde kiezers de jaren door heeft getrokken, elk hun eigen achtergrond en grond voor hun bestaan.

De doorbraak

De genoemde confessionele partijen hebben in de naoorlogse jaren de doorbraak overleefd. Toen christenen en socialisten doorbraken naar de PvdA bleven KVP, ARP en CHU overeind. De CHU heeft toen wel de grootste offers moeten brengen, omdat met name hervormden doorbraken, soms met een - m.i. geheel ten onrecht - beroep op Hoedemaker vanwege diens these 'Heel de kerk en heel het volk'. Hoedemaker is té veel opgekomen voor de plaats van art. 36 van de NGB in politicis dan dat hij een doorbraakpartij, zonder confessionele basisformule, zou hebben geaccepteerd. De theocratische gedachte zou hij bepaald niet in de PvdA hebben teruggevonden, terwijl hij overigens in de SGP, waar art. 36 van de NGB ook een centrale plaats heeft, ook niet zijn theocratisch ideaal zou hebben gezien omdat hij de separatie in kerkelijk opzicht, die voor velen in de SGP kenmerkend is, óók afwees.

Quo Vadis CDA?

Boven dit artikel hebben we gezet 'Het tij is gekeerd'. De wapens van de kerkelijke strijd van de vorige eeuw zijn nu kennelijk ingeleverd en de drie partijen, die elk voor zich hun eigen achtergrond hadden, gaan thans een fusie aan. Dat is een historisch gebeuren. Wat Kuyper in De Standaard stelde, nl. 'in de strijd tegen het antichristendom staat Rome aan onze kant', is in ieder geval nu geëffectueerd in de coalitiepartij, waarin óók de CHU is opgegaan, de kritische positie van de oude CHU t.o.v. Rome ten spijte. Er zijn splinters ter rechter zijde (RPF) en ter linker zijde (EPV, en wie weet wat nog gaat volgen) afgevallen. Maar de fusie is een feit. En daarmee is duidelijk, dat het tij van de verzuiling, zoals die met Kuyper zo duidelijk was aangevangen, is gekeerd. We hebben hiermee weliswaar in ons land, in politiek opzicht, een situatie bereikt, die in andere landen van de wereld normaal is, een driestromenland van christendemocraten, socialisten en liberalen. Maar voor ons land betekent het wel een opzienbarende ontwikkeling. Wij zijn in Nederland nu eenmaal sterker in het scheiden dan in het helen. Dat het mogelijk is geweest om drie grote politieke groeperingen in één verband samen te brengen is daarom geen bagatel. Maar daarmee hangt ongetwijfeld ook samen het oecumenisch streven, dat in de naoorlogse jaren de kerken in de greep gekregen heeft. In de Raad van Kerken b.v. ontmoeten hervormden, gereformeerden en rooms-katholieken elkaar. De beweging Samen op Weg is op gang gekomen. Voeg daarbij het feit, dat het confessionele blok, èn door de doorbraak èn door de later op gang gekomen secularisatie, méér en méér is afgebrokkeld dan is schaalvergroting de enige praktisch werkende remedie.

De vraag is echter wèl waar het CDA nu zal heenkoersen. Quo vadis, CDA? 'We hebben elkaar nodig als brood', zei AR-voorzitter Hans de Boer op de laatste bijeenkomst van de AR-partijraad. De vraag is wel op welk beginsel we, elkaar nodig hebben. Wij beseffen, dat het gezicht van de Nederlandse christelijke politiek in de komende jaren met name door het CDA zal worden bepaald, waarbij een horzelfunctie zal zijn weggelegd voor de kleinere partijen als SGP, GPV en RPF. In het geding met liberalen en socialisten zal het echter vooral gaan om de opstelling van het CDA. Wat zal in het CDA gaan overheersen? De leer van natuur en bovennatuur, die het rooms-katholicisme eigen is? De helft-pluséén gedachte van Kuyper, doorgezet in de latere democratische gedachte, die in feite kenmerkend is voor de neutrale staat? Of de theocratische gedachte van de oude CHU, waarbij het gaat om de zeggenschap van het Woord Gods (de autoriteit van het Woord) méér dan om de zeggenschap van het volk zonder meer (de majoriteit der kiezers).

In het proces van secularisatie, waarin we ons als Nederlandse samenleving bevinden, zal het vooral gaan om de vraag van het geestelijk welzijn van ons volk. Wanneer de christelijke politiek - tussen socialisme en liberalisme - alléén aan het economische aspect afgemeten zou gaan worden dan missen we een wezenlijke dimensie, die immer aan de christelijke politiek eigen is geweest.

Te hopen is dan ook dat het CDA geen verlate doorbraakpartij zal zijn, ook geen liberale aanhanger, maar een voluit christelijke partij, die op wil komen voor het gebod Gods, óók in de vitale ethische kwesties - abortus, euthanasie, kernbewapening - waarvoor we vandaag staan. Ik zeg dit - nogmaals - los van partijpolitieke bijbedoelingen. Maar wél in het licht van het feit, dat Rome en Reformatie hier elkaar in de politiek gevonden hebben, terwijl voor ons de gemeenschappelijke basis van Rome en Reformatie in het heden bepaald nog niet wordt gezien. De vraag zal dan ook zijn wat het confessionele zal zijn in de confessionele politiek van het CDA. Wanneer er nog toekomst zal zijn voor de christelijke politiek in ons land dan is de plaats van het CDA daarin niet weg te denken. Ze wordt er goeddeels door bepaald. En voor de kleinere partijen zal er de opdracht liggen om waakzaam de reis mee te vervolgen.

Intussen lijkt het me goed als we ook in hervormd-gereformeerde kring de reserves ten aanzien van de praktische politiek laten varen. We stelden al eerder, dat de Gereformeerde Bond van huis uit antirevolutionair was. Later is de binding aan de ARP méér en méér verslapt. Om pastorale redenen werd een actief meedoen in de politiek ook steeds minder. De gemeenten bestonden immers uit vogels van diverse politieke pluimage? Maar dat mag toch niet betekenen, dat we in hervormd-gereformeerde kring politiek monddood moeten worden? Er zal ook vandaag in hervormd-gereformeerde kring politiek verschillend gekozen worden. Me dunkt, dat alle christelijke partijen hun stemmen onder ons vangen. Ons christen-zijn, zelfs ons gereformeerd-zijn valt of staat met die keuze niet. Het tij is gekeerd, kerkelijk en politiek. Dat vraagt ook van ons; een verantwoorde keuze en een hctieve betrokkenheid in de politiek, waar we er ons dan ook toe geroepen voelen. Het gaat immers om het gestalte geven aan de zeggenschap van het Woord Gods in ons volksleven van vandaag.

Waarheen zal de christelijke politiek koersen? De komende jaren zullen ons het antwoord geven. Zal het devies van Groen 'Tegen de revolutie het Evangelie' nog geldend zijn? We zijn hier niet zonder zorg, maar zijn intussen wel geroepen het hele nieuwe politieke gebeuren intensief mee te beleven. Op een keerpunt van de tijd!

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen