'Negentien-Vier-en-Tachtig' en de Informatiemaatschappij (2)

Ook Orwell heeft er geen flauw vermoeden van kunnen hebben dat de maatschappelijke veranderingen na 1948 en waarop hij in zijn boek '1984' duidde zich zo snel zouden voltrekken. Vooral de mogelijkheden van de techniek zouden heel wat van de voorspellingen van Orwell heel concreet kunnen maken.

Toch ging het hem niet om het aanduiden van die concrete zaken, maar vooral om het aangeven van de geestelijke druk die de mens van zijn toekomstbeeld zou ondergaan, het totale beslag van de dictatuur, het met name niet vrij zijn in zelfstandig denken en voelen. De maatschappij van '1984' strafte misdaden tegen het door de partij voorgeschreven denken ('thoughtcrimes') af met vernietiging. Wij wezen er al op, dat veel van het technische vernuft van onze tijd totalitaire regimes als Orwell beschrijft zeer van pas zou kunnen komen. Wij huiveren alleen al bij de gedachte dat het Derde Rijk had kunnen beschikken over de wapentechniek van vandaag. Wij huiveren ook als we ons indenken dat zulke totalitaire machten hadden kunnen beschikken over middelen om de gedachten van mensen te beïnvloeden zoals dat met de TV van vandaag mogelijk is. Dat zulke dictators hadden kunnen beschikken over machtsmiddelen als computers, waarin alles over iedereen zeer gedetailleerd kan worden opgeslagen.

Een misdadiger als Hitler kon slechts door medewerking van verraders er achter komen wie en waar Joden, zigeuners, homofielen en zwakzinnigen waren. Hij zou ze nu per computer kunnen opsporen, zoals Big Brother alles wist over zijn onderdanen. Hij zou zijn superras, de Übermensch', via de mogelijkheden van genetische informatie in computers vastgelegd kunnen gaan kweken. Hij zou zwakkelingen, niet tot het edelras behorend, door technische middelen opsporen en vernietigen. Huiveringwekkend, te bedenken waartoe de technische macht, die de mensheid vandaag heeft, als deze in verkeerde handen komt, kan leiden.

Macht over de macht

Het kenmerkende van onze tijd is - zo werd door sommigen zeer kenmerkend geformuleerd - dat de mens de macht over de macht heeft verloren. Het beeld van de tovenaarsleerling is op velerlei wijzen tot werkelijkheid geworden. Die macht beperkt zich overigens niet tot de macht van de computer alleen; daarover zullen wij meer bijzonderheden geven. Die macht betreft tal van andere zaken in onze maatschappij evenzeer. Zonder daarop gedetailleerd in te gaan noemen wij alleen maar de wapenindustrie, de zure regen en de gifbelten, de schaarser wordende grondstoffen, de toenemende tegenstellingen tussen Noord en Zuid, de voedselschaarste voor een groot deel van de wereld. De lijst is langer.

Het is triest te bedenken, dat het merendeel van deze problemen door de mens zelf werd opgeroepen. Nog triester is het te moeten constateren dat velen geen oplossingen zien. De mens van nu is vaak realistischer geworden, ziet het niet meer zitten en verwacht zelfs geen 'heil' meer van de wetenschap en de techniek. Het is uitermatig droevig vast te moeten stellen, dat men zich veelal keert tot pseudo-messiassen, die als volksverleiders in de gedaante van maharadjas of goeroes vooral jonge mensen een rad voor de ogen draaien. En dan te bedenken, dat er geweldige beloften liggen voor hen die de ware Messias volgen. Degene die niet alleen maar de wereld redt, maar vooral mensen wil redden van de macht van zonde en duivel, hen wijsheid wil schenken als ze die tekort komen, die gezegd heeft dat alle aardse dingen hen zullen worden toegeworpen als ze burgers van het Koninkrijk worden.

Wij zagen dat het kenmerkende van de Orwelliaanse maatschappij was, dat de mens niet meer vrij was in zijn denken. De schrijver van '1984' had nog geen idee van de mogelijkheden van de computer zoals wij die nu hebben - evenmin als wij ons een beeld kunnen vormen van de mogelijkheden van computers over nog eens 30 a 40 jaar. Dat het heel anders zal zijn dan nu is wel duidelijk, want het ging in de periode na 1948 ook razendsnel.

Het merkwaardige met computers is, dat ze wel degelijk met 'denken' te maken hebben. Dat brengt die ideeën van Orwell ook zo dichtbij. Het is daarom van groot belang om bij die computers in onze maatschappij door te krijgen waar het in principe allemaal om gaat. Wij zullen niet als struisvogels onze kop in het zand moeten steken, maar critisch moeten volgen wat er om ons heen gebeurt en, waar wij kunnen, moeten mee-sturen in de juiste richting. Nimmer zullen mensen willoos het slachtoffer mogen worden van een maatschappij waarin systemen het voor het zeggen hebben.

Alvorens wij wat dieper op computers en hun relatie tot menselijk denken ingaan, willen wij vaststellen dat het ook met deze technische vinding niet zo is, dat alles daaraan verkeerd en negatief is. Niet de computer is verkeerd, maar hij kan in de handen van mensen met een kwade genius aanleiding geven tot onrustbarende ontwikkelingen. Evenzo heeft de kernfysica ons aan de ene kant tal van zegeningen gebracht, maar heeft ook aanleiding gegeven tot de ontwikkeling van atoomwapenen. Nimmer zullen we alles maar over één kam mogen scheren, maar als christenen moeten we leren ook hierin goed te onderscheiden. Het zijn mensen, soms geleid door kwade machten, die staan achter de vindingen die wij in Gods schepping mochten doen. Het is de taak en opdracht van een christen ook in wetenschap en techniek alles op Hem te richten, uit en door Wie alles is.

Invloed van de computer

Voor wij proberen na te gaan wat het wezenlijke van de computer is, staan wij even stil bij enkele toepassingen daarvan in onze maatschappij. Dan blijkt al snel, dat weinig gebieden zich aan de invloed daarvan onttrekken. Wellicht is wel de meest bekende en oudste toepassing die voor rekenwerk, waarnaar dan ook de eigenlijke betekenis in het nederlands verwijst: rekenmachine. Inderdaad, een computer kan razendsnel optellen, vermenigvuldigen en andere, soms complexe berekeningen uitvoeren. Voor sommige types computers kan dat wel tot miljoenen van zulke bewerkingen per seconde gaan. Dit betekent, dat computers voor rekenwerk van wat voor aard dan ook, of dat nu wiskundig, technisch of boekhoudkundig van aard is, onovertrefbaar zijn in snelheid en nauwkeurigheid.

Door de verregaande beheersbaarheid van het massaal vervaardigen van de computer - die klein en goedkoop is geworden en in grondvorm wel met 'chip' (letterlijk: zo klein als een 'splinter') wordt aangeduid - is hij op tal van gebieden in gebruik. Computers sturen wasmachines, zijn ingebouwd in horloges, bedienen machines, zijn ingebouwd in robots, besturen ruimtevaartuigen, vliegtuigen en schepen, zorgen voor het afhandelen van het berichtenverkeer in moderne telefooncentrales en vooral: slaan gegevens in enorme aantallen op in gigantische geheugens, waar ze op commando weer uit kunnen worden gehaald, gesorteerd of geselecteerd.

Het moderne bank- en giroverkeer is zonder computers ondenkbaar; geen enkel bedrijf handelt de boekhouding en salarisadministratie meer zonder computers af: land- en tuinbouw worden verregaand door computers geregeld. De geneeskunde en de gezondheidszorg worden op tal van terreinen ook met behulp van de computer ondersteund. Ze worden zelfs geïmplanteerd bij patiënten om bepaalde orgaanfuncties te ondersteunen. De moderne oorlogsvoering is zonder computers ondenkbaar; de bekende en gevreesde cruise missile (kruisraket) kan zijn weg naar vijandelijk terrein niet zonder computerbesturing vinden. Wij kunnen zo doorgaan, maar de opsomming wordt in de komende jaren snel groter.

Onze kinderen worden met 'computerspelletjes' geconfronteerd en reeds op de middelbare scholen wordt het onderwijs in de zgn. burger-informatica geïntroduceerd. Niemand zal aan de invloed van de chip kunnen ontkomen.

Wat schuilt er achter?

Is zo'n chip slechts een stukje techniek, dat alleen maar omdat het zo goedkoop wordt en zo 'handig' is, zo snel en overal ingang vindt? Of is er meer aan de hand met die computer, schuilt er meer achter dan een rekenkunstje, handig voor een aantal slimme mensen, leuk om mee te spelen? Inderdaad, achter die chip waarvan we de onderdelen alleen maar door de microscoop kunnen bekijken schuilt heel wat meer. Wij gaven het reeds aan: er ligt een relatie met ons denken. En als dat zo is, dan zou het wel eens meer met ons functioneren als redelijk, denkend wezen te maken kunnen hebben, dan het op het eerste gezicht lijkt. Daarover zullen wij het in het volgende deel van onze verhandeling met name gaan hebben. Computers hebben nu reeds, maar zullen in de naaste toekomst hoe langer hoe meer te maken hebben met de kern van ons bestaan, ons redeneren, ons omgaan met elkaar, het sturen en beïnvloeden van maatschappelijke processen. Sommigen, we denken aan de Club van Rome, wensen zelfs problemen op wereldschaal met computers op te lossen. Kan dat allemaal? Mag het ook allemaal? Waar blijft de mens in dit alles? Of wordt de mens een nummer, zoals Orwell liet zien? Hoe vrij zijn wij in zo'n maatschappij, mogen wij daar nog geloven in iets anders dan wat door computers kan? Geloven in dé Ander?

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen