Als mensen geen uitweg meer zien... (1)

Begripsbepaling

Suïcide - zelfmoord of zelfdoding - is een onderwerp dat in de laatste tijd in toenemende mate aandacht krijgt. Het is een zeer triest onderwerp en wie er zich wat meer in verdiept, ervaart dat ook. Het is ontstellend dat zovele jongere en oudere mensen in allerlei situaties geen andere uitweg meer zien dan de dood. Ze nemen hun 'toevlucht' tot de dood of geven door middel van een zelfmoordpoging een laatste schreeuw om hulp, een vertwijfeld noodsignaal.

We willen nu eerst de vraag onder ogen zien wat we onder suïcide hebben te verstaan. Ik plaats enkele definities naast elkaar.

Prof. dr. H. M. Kuitert kiest in zijn onlangs verschenen boek 'Suïcide: wat is er tegen? Zelfdoding in moreel perspectief' (Baarn 1983) voor de volgende begripsbepaling: 'van suïcide is alleen dan sprake wanneer iemand opzettelijk zijn eigen leven beëindigt, ongeacht welke omstandigheden, welke bedoeling of welke causale wegen naar het doel, daarbij een rol spelen' (de formulering is van Beauchamp-Childress). Zoals u ziet is dit een heel brede omschrijving. Er wordt in deze definitie nog geen oordeel uitgesproken van morele aard. Het gaat er alleen maar om waar we het nu precies over hebben, nog niet wat we er van vinden of wat we denken dat een ander bezielt.

Prof. dr. J. Douma geeft de volgende definitie (in Christelijke Ethiek, Capita Selecta IV, Kampen 1983, blz. 51): 'Zelfdoding is een handeling of gedrag dat de eigen dood ten gevolge heeft, als dit gevolg door de betrokkene zelf is bewerkt en voorzien'.

Het is van belang dat op deze wijze meteen in de begripsbepaling nadrukkelijk aangegeven wordt dat bij suïcide de persoon zélf een eind aan het eigen leven maakt. Dit in onderscheiding van euthanasie. Wie in een euthanasiesituatie verkeert kan zelf het leven (of beter: het stervensproces) niet beëindigen - hij of zij is daartoe geheel op de hulp van anderen aangewezen. Bij suïcide kan wel assistentie van anderen worden ontvangen (de zogenaamde 'hulp bij zelfdoding'), maar de eigenlijke daad van levensberoving wordt toch door de betrokkene zelf verricht. Het zal overigens duidelijk zijn dat euthanasie en suïcide raakvlakken met elkaar vertonen. Kuitert formuleert: zelfdoding als vraag is een vervolg op de vraag of euthanasie geoorloofd is.

Spraakgebruik

In het spraakgebruik worden tegenwoordig vaak de begrippen 'zelfdoding' en 'gekozen dood' of ook wel 'vrije dood' gehanteerd in plaats van 'zelfmoord'. Daarnaast is er het wat medisch en afstandelijk klinkende 'suïcide', wat letterlijk ook zelf-doding, 'de hand aan zichzelf slaan' betekent. In veel hedendaagse literatuur wordt de term 'zelfmoord' konsekwent vermeden. Daar zit natuurlijk wat achter, zoals omgekeerd drs. K. Exalto er zijn redenen voor zal hebben dat hij in zijn boekje 'Geen hand aan uzelf - gedachten over de zelfmoord' (Reformatie-Reeks; Kampen z.j.) van begin tot het eind 'zelfmoord' als aanduiding gebruikt. Exalto is een verklaard tegenstander van de nieuwere en positievere benadering en waardering van de 'zelfmoord', die ook op christelijk erf is binnengedrongen. Zijn spraakgebruik hangt samen met zijn volstrekte afwijzing en veroordeling van de daad van 'zelfmoord' . Een eindweegs ga ik daarin met hem mee. 'Zelfdoding' kan als een verhullende en toedekkende term gezien worden. Ook de filosoof Karel Jaspers heeft gesteld dat alleen de term 'zelfmoord' ons met de afgrond konfronteert die hier open gaat. We moeten goed weten over welke diep ingrijpende en aangrijpende zaken we het hebben en niet door een vergoelijkend spraakgebruik aan de bittere realiteit voorbijzien. J. Douma stelt hiertegenover: verhulling is verkeerd, maar voorzichtigheid niet. Er zijn heel wat mensen die zich het leven benomen hebben: Simson, heidense Stoïcijnen, mensen die zich voor hun vaderland hebben opgeofferd, psychisch gestoorde mensen en ga zo maar door. Liever groepeer ik hun gemeenschappelijke daad onder het neutrale woord zelfdoding, dan onder het ethisch niet neutrale woord zelfmoord. Zelfdoding is ook de letterlijke vertaling van suïcide. Zoals ook de Statenvertaling Joh. 8 : 22 letterlijker vertaalt dan de N.B.G.-vertaling doet, wanneer de eerste over "zichzelf doden" en de tweede over "zelfmoord plegen" spreekt'.

Ik zou graag goede nota willen nemen van deze vermaning tot voorzichtigheid. We moeten altijd op onze woorden letten en ze wegen. Wanneer een geesteszieke de hand aan zichzelf geslagen heeft, dan zullen we zo iemand om die daad niet willen en niet mogen veroordelen. Toch doen wij dat in feite wel als we stellen dat hij of zij 'zelfmoord' gepleegd heeft. Het woord 'zelfmoord' bevat strikt genomen immers een ethische veroordeling. Het is in zo'n geval kieser, voorzichtiger, terughoudender om van suïcide of zelfdoding te spreken. Juist omdat suïcide zo'n breed veld bestrijkt en er ook wel terecht is gezegd dat er geen twee suïcidegevallen gelijk zijn, is het niet nodig altijd één en dezelfde term te hanteren. En dat is zelfs in bepaalde situaties ongewenst! Ik denk daarbij aan het volgende historische voorbeeld. Toen een psycholoog vertelde hoe in de inrichting waar hij werkte jaarlijks gemiddeld zes gevallen van zelfmoord voorkwamen, werd hij onmiddellijk onderbroken. 'Waarom gebruikt u het woord zelfmoord? Dat woord heeft een betekenis die in onze situatie volledig misplaatst is. Moord is misdaad. En daar was bij mijn kind geen sprake van.'

Is zo'n reaktie niet begrijpelijk en invoelbaar? Het zal je eigen kind maar eens betreffen! Het woord zelfmoord heeft nu eenmaal, zeker in de mond van sommigen, een verschrikkelijk harde klank. Toch zou ik de term 'zelfmoord' ook weer niet geheel willen prijsgeven. Die positie neemt Kuitert in. Hij acht 'zelfmoord' geen goede aanduiding, omdat deze beschrijvende term tegelijk een beoordeling (namelijk een veroordeling) inhoudt. De suggestie zou worden gewekt dat elke suïcide als zodanig immoreel is, dat 'suïcide' een klasse van handelingen zou zijn die als misdadig, zondig en verwerpelijk éénduidig is te typeren. Nogmaals: dat zou inderdaad onjuist zijn. Suïcide en suïcide is twee. Maar in een aantal gevallen zullen we de daad van levensberoving ondubbelzinnig als 'zelfmoord' moeten benoemen, terwijl we daarmee inderdaad een duidelijke veroordeling van die daad op het oog hebben.

Suïcide en suïcide-poging

Het is van belang te onderscheiden tussen suïcide en suïcide-poging. Een poging tot zelfdoding is iets anders dan een mislukte zelfdoding. Een zelfdoding is mislukt wanneer de persoon in kwestie (laten we hem in het vervolg 'suïcidant' noemen) in leven blijft. Het was immers de opzet om uit dit leven weg te gaan. Een poging tot zelfdoding moet in veel gevallen als mislukt beschouwd worden als de suïcidant inderdaad sterft aan de gevolgen van zijn daden. Het was ten diepste zijn bedoeling niet om te sterven, maar om door een poging die waarschijnlijk niet fataal zou zijn aandacht op zich te vestigen! De suïcide-poging was bedoeld als een roep om hulp, het beoogde effekt was niet de dood, maar noodzakelijke hulp en aandacht in een vastgelopen levenssituatie. Soms echter is er dan toch door onvoorziene faktoren een dodelijke afloop. Aangenomen wordt dat het cijfer van pogingen tot zelfdoding tienmaal hoger is dan dat van de zelfdoding. Voor ons land betekent dat 15.000 gevallen per jaar - en dat terwijl de cijfers in Nederland vergeleken met andere landen vrij gunstig zijn. Terecht is gesproken van een na-oorlogse epidemie, een volksziekte met een besmettelijk karakter.

Nog eens duidelijk het verschil tussen zelfmoord en zelfmoordpoging onder woorden gebracht: 'De zelfmoordpoging wordt algemeen beschouwd als een schreeuw om hulp, terwijl bij zelfmoord veel meer het doodsverlangen centraal staat. Een zelfmoord kan lukken en dan sterft de dader, kan mislukken en dan blijft hij leven. Lukt een zelfmoordpoging dan blijft de persoon in leven, terwijl hij bij een mislukking sterft' (Nico Wolswinkel, De Civitate, 32-2, blz. 99).

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen