Als mensen geen uitweg meer zien... (3)

Oorzaken en motieven

Wat zijn nu de oorzaken en motieven die er toe leiden dat iemand suïcide pleegt? De statistische gegevens wezen al een bepaalde richting uit. Maar een objectief te beschrijven situatie kan nooit een gepleegde suïcide verklaren. Anderen reageren namelijk op een soortgelijke situatie niet met een suïcide, maar op alle mogelijke andere manieren. Het is dus maar de vraag waarom nu net déze persoon op nu juist déze wijze op de gegeven situatie reageert. Uiteindelijk blijft dat het geheim van de suïcidant zelf, maar er moet toch wel iets zinnigs te zeggen zijn over motieven en redenen die mensen hebben gehad. Het gaat nu dus om de volgende vragen: welke motieven zijn er om tot de daad van suïcide over te gaan? Welke problemen liggen daar achter? Wat valt er te zeggen over zelfmoord als sociologisch (politieke zelfmoord), als psychologisch (relationele problemen) en als existentieel (zinloosheidservaring) probleem? Hoe is de zelfmoordvraag ingebed in de hele levensvisie van de betreffende mens? Om te beginnen willen we luisteren naar de zenuwarts D. van Tol, die in zijn boek De dood als keuze (Meppel 1977) een indeling in vijf groepen geeft.

a) zelfdoding of poging daartoe in een staat van krankzinnigheid of onwetendheid. De suïcide draagt hier het karakter van een ongeluk. De suïcidant is niet aansprakelijk voor zijn daad. Vooral in geval van melancholische depressie en schizofrenie - psychiatrische ziektebeelden dus - komt dit voor.

b) zelfdoding of poging tot zelfdoding vanwege een hopeloos in de knoei zitten met zichzelf. Men leeft op pijnlijke wijze met schuldgevoelens, voortdurende zwaarmoedigheid, strafbehoefte (neurotisch).

c) de onzekere zelfmoord (poging): waaghalzerij. S. Oomius sprak in 1660 al in deze zin over koorddansers en deelnemers aan toernooien, thans kunnen we denken aan bijvoorbeeld alpinisten of autocoureurs. Er kan bij deze mensen sprake zijn van een gemaskerde zelfmoordtendens (latente suïcidaliteit).

d) de chronische zelfmoord(poging). Hoewel de bewuste gedachte aan suïcide verworpen wordt, kan men toch door overmatig gebruik van alcoholica, nicotine, drugs opzettelijk bezig zijn met zichzelf te beschadigen en geleidelijk aan uit dit leven weg te gaan. Motieven daarbij: het gevoel van emotionele verlatenheid, eenzaamheid, in de steek gelaten zijn.

e) weloverwogen wordt de (zachte) dood verkozen boven het (harde) leven. Hierbij hoort ook wie de eigen dood verkiest boven folteringen, eventueel vanwege het risico vrienden te verraden. Ook de zogenaamde 'balanszelfmoord' moet hier genoemd worden: 'het weloverwogen beëindigen van onaanvaardbaar geworden of als zinloos ervaren leven'. De dood als politiek protest hoort hier bij, de suïcide als getuigenis met de moed der wanhoop, zoals deze zich voordeed bij Jan Palach in Praag in reaktie op de inval van de Russen.

Enkele kanttekeningen

Ik wil enkele kanttekeningen plaatsen bij deze indeling in vijf groepen. De groepen a) en b) kennen een geleidelijke overgang in elkaar. Het is niet altijd haarscherp af te bakenen waar het 'normale' eindigt en waar het 'ziekelijke' begint. Met dit voorbehoud kan echter wel gesteld worden dat éénderde deel van de geslaagde zelfdodingen voorkomt bij psychotici, mensen die in psychisch opzicht ernstig gestoord zijn. De psycholoog Ringel heeft op grond van onderzoeksresultaten een theorie opgesteld omtrent een volgens hem bestaand 'prae-suïcidaal syndroom', dat wil zeggen: een aantal verschijnselen die zich voordoen bij de adspirant-suïcidant. Volgens Ringel zijn deze verschijnselen herkenbaar bij de meerderheid van de zelfmoorden en zelfmoordpogingen, of die nu door psychotici of door niet-psychotici begaan zijn.

Er is sprake van 'Einengung', vernauwing van de horizon. Men komt in een neergaande spiraalbeweging terecht en ziet steeds minder perspectieven. Steeds meer heeft men de beleving zich in een niemandsland te bevinden waar roepen om hulp niet meer helpt. Bij deze 'ver-enging' komt dan een tegen zichzelf gerichte agressie los, terwijl men bovendien soms de hele dag (en nacht!) met zelfmoordfantasieën bezig is. Zo'n psychologische theorie verklaart niet alles, maar is toch nuttig als een 'zoekinstrument' om suïcidanten te herkennen.

Onvrij gedrag

Bij Ringel is de suïcide een vorm van onvrij gedrag. De suïcidant handelt onder de drang en de dwang van zijn psychische toestand. Hij moet behandeld worden. In plaats van een moralistische benadering (de suïcidant als van God losgelatene, als zondaar) treedt een medische benadering (de suïcidant als patiënt die zich voor eigen bestwil een bepaalde therapie, niet zelden met inbegrip van vrijheidsberoving, moet laten welgevallen). In de hedendaagse publicaties wordt echter meer en meer de nadruk gelegd op 'de dood als keuze', de suïcide als weloverwogen en in vrijheid gestelde daad (de vijfde categorie bij Van Tol). Met dit laatste is niet alleen de 'balans-zelfdoding' bedoeld. Algemeen wordt erkend dat het aantal balanszelfmoorden niet hoger kan worden geschat dan enkele procenten van het totaal aantal geslaagde zelfmoorden of serieus bedoelde pogingen. De balans-zelfmoord is erg studeerkamer-achtig, zij staat als model nogal ver van het gewone leven. Maar een andere kwestie is wat Van Tol noemt: 'zelfdoding als de eigen crisisinterventie van een persoon'. Er is een bepaalde diep ingrijpende crisis en daarin wenst iemand die bij zijn volle verstand is en zich duidelijk rekenschap heeft gegeven van wat hij gaat doen, als zijn eigen hulpverlener op te treden. De hulpverlening bestaat daarin dat hij uit het leven stapt of - minder bedaard - springt. Het gaat hierbij niet om een beslissing zonder emoties. Maar het is wél een beslissing waarvoor de suïcidant zijn motieven en argumenten heeft, waarover dan ook desgewenst met hem valt te praten.

Vrije keuze?

Wanneer Kuitert over suïcide schrijft, heeft hij het bij voorkeur over de dood als vrije keuze. Hij verzet zich tegen de voorstelling dat suïcidanten in de regel onvrij zijn. Letterlijk schrijft hij op blz. 195 van zijn boek: 'de onvrije kant van veel zelfdodingen ... ontken ik niet, maar ik geef de voorkeur aan een benadering ervan als van een in vrijheid genomen beslissing'.

Wat zit hier achter? Naar mijn inzicht wordt de emancipatie van de suïcidant bedoeld, zoals eerder sprake was van 'de emancipatie van de stervenden' (in verband met euthanasie en dergelijke).

De suïcidant mag niet meer moralistisch, maar liever ook niet meer medisch benaderd worden. Hij moet vooral als de mondige mens gezien worden, aan wie het zelfbeschikkingsrecht over eigen leven toekomt. Vanuit deze inzet en opzet vindt thans een óver-reaktie plaats. Zo wordt uit het oog verloren dat wat een vrije keuze voor de dood lijkt te zijn om allerlei redenen weleens een 'dwangkeuze' (Van de Loo) kan wezen. Is de voorgewende en toegekende vrijheid van de suïcidant wel een echte vrijheid? Is het niet veeleer zo dat de beslissingsvrijheid van de potentiële zelfdoder zeer beperkt is? Wanneer iemand tot zichzelf komt, op verhaal komt, doet zich het natuurlijke verlangen tot leven weer gelden! Daarom heeft hij in tijden van vertwijfeling medemensen nodig die hem op besliste wijze tegenspreken als hij argumenten aandraagt om de dood in de arm te nemen en in de armen te vallen.

Met deze laatste opmerkingen heb ik echter al enigszins vooruitgegrepen op wat ons vervolgens zal bezighouden: de vraag naar de waardering van de suïcide.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen