De herroeping van het Edict van Nantes (1685)

Dankbaarheid

De Gereformeerde Christenheid in Nederland heeft veel te danken aan het Gereformeerd Protestantisme in Frankrijk. Calvijn was een Fransman. Van Farel en Beza, twee vrienden van Calvijn en eveneens hervormers, geldt hetzelfde. Al vonden zij hun levenswerk in Zwitserland, zij waren toch in eerste instantie vertegenwoordigers van de Gereformeerde Kerk in Frankrijk; en zij hebben zich dan ook hun leven lang met die kerk verbonden gevoeld.

Maar er is nog meer. Onze Nederlandse Geloofsbelijdenis heeft in vorm en inhoud veel overgenomen van de Franse Geloofsbelijdenis, die een paar jaar eerder tot stand was gekomen. En onze oudste Nederlandse kerkorden hebben ook al veel van de oude Franse kerkorde in zich opgenomen.

Zo is op allerlei wijze het Gereformeerd Protestantisme in ons land gevoed vanuit Frankrijk, door Franse hervormers, door een Franse Geloofsbelijdenis en door een Franse kerkorde. Reden tot dankbaarheid.

Terugbetaling

In een later stadium van de geschiedenis hebben de Gereformeerden in ons land aan die dankbaarheid uitdrukking kunnen geven, en zij hebben dat toen ook onbekrompen gedaan.

In 1685, om precies te zijn op 17 oktober van dat jaar, vond plaats de Herroeping van het Edict van Nantes. Binnenkort hopen wij het te gedenken, omdat het dan 200 jaar geleden is. Duizenden Franse vluchtelingen stroomden ons land binnen. Men noemt ze over het algemeen refugiees. Onder hen waren een kleine 400 predikanten. Zij ontvluchtten de verdrukkingen in hun vaderland. Zij trokken naar Duitsland en Engeland, maar ook naar de Verenigde Nederlanden. Zeker niet het kleinste getal vestigde zich in ons land. Verreweg de meesten kwamen hier aan in geheel desolate toestand: beroofd, arm en uitgeput.

En onze overheden maar ook kerkelijke gemeenten hebben zich toen van hun beste kant laten zien. Zij werden opgevangen. Voor de meesten van hen werden de Nederlanden het nieuwe vaderland. Nog altijd zijn er familienamen die aan deze oude Hugenoten herinneren.

Nantes

Om te beseffen wat er is gebeurd, is een klein stukje historie nodig. Al vroeg in de 16e eeuw waren er in Frankrijk mensen die onder de indruk waren van hetgeen er in Keur-Saksen, door het optreden van Luther plaatsvond. Luthers geschriften vonden hun weg, ook in Frankrijk. De Sorbonne, de Universiteit, een bolwerk van het oude Roomse geloof, veroordeelde de geschriften van Luther. Maar ook dat verhinderde niet, dat de geest der Reformatie in het koninkrijk van Frans I, die in die tijd regeerde, over velen vaardig werd. Er ontstonden geheime gemeenten. Er vielen slachtoffers, martelaren, maar de zaak ging toch door. Reeds tijdens het leven van Calvijn kwam het tot het organiseren van een Franse Gereformeerde Kerk. De protestanten in Frankrijk kregen de naam Hugenoten. Tal van Edelen behoorden tot hen.

Door de omstandigheden gedwongen konden deze Hugenoten zich niet houden buiten de politiek die in Frankrijk bedreven werd. Calvijn zag het met lede ogen aan, hij wilde religie en pohtiek liever meer gescheiden houden. Toch kon hij het niet verhinderen. En het is de vraag of de Hugenoten zelf, gesteld dat zij het gewild zouden hebben, het konden verhinderen.

Een zware slag voor de Hugenoten was de beruchte Bartholomeüsnacht, augustus 1572. Op die dag vond plaats het huwelijk tussen de protestantse Hendrik van Navarra en de rooms-katholieke Margaretha van Valois. Deze bruiloft had honderden aanzienlijke hugenootse gasten binnen de muren van Parijs te zamen gebracht. Die gelegenheid werd door de streng rooms-katholieke partij aangegrepen om met één slag de door hen zo gehate Hugenoten weg te vagen. Zij wisten er koning Karel IX van te overtuigen, dat de Hugenoten een complot zouden hebben gesmeed om hem van de troon te stoten. De dwaze vorst geloofde deze leugen. Zo gaf hij toestemming tot het plegen van een massale moord. In de nacht van 23 op 24 augustus werden honderden Hugenoten lafhartig vermoord. Een der eersten die viel was admiraal Gaspard de Coligny. In de hierop volgende dagen werd het bloedbad voortgezet. Het aantal slachtoffers liep in de duizenden. Men schat dat het er wel 40.000 kunnen geweest zijn. En toch waren de Hugenoten hiermee niet geheel uit het veld geslagen. Zij wisten hun gelederen te sluiten en een hechte politieke partij te vormen. De koning moest aan hen wel concessies doen. Zelfs leek het er op dat de Hugenoten een Staat in de Staat vormden.

Hun zaak leek er bijzonder goed voor te staan, toen Hendrik van Navarra, die zich bij hen aangesloten had, in 1584 aanspraak kon maken op de Franse troon. Evenwel, de roomse partij was machtig. De poorten van Parijs bleven voor hem gesloten. Dat was teveel voor Hendrik. Hij ging over tot het rooms-katholicisme. Befaamd zijn de woorden die hij toen gesproken heeft: 'Parijs is wel een mis waard'.

Toch kon Hendrik zijn oude geloofsgenoten, de protestanten, niet geheel vergeten. Door hem kwam tot stand het Edict van Nantes, voorjaar 1598. Dankzij dit Edict werden aan de Hugenoten bepaalde voorrechten geschonken. Zij kregen een zekere vrijheid van godsdienstoefening. Op bepaalde plaatsen mochten zij kerken bouwen; en eigen begraafplaatsen aanleggen. De Roomse Kerk bleef de bevoorrechte, maar toch: de Hugenoten kregen kansen, zij het ook beperkte kansen.

Er zijn ettelijke jaren geweest dat zij daarvan geprofiteerd hebben. Hun aantal op de totale bevolking van Frankrijk was niet gering.

Herroeping

Maar de tijden veranderden. Vooral toen Lodewijk XIV in Frankrijk aan het bewind kwam. Zijn stelregel was: Eén koning, één wet en één geloof!

Op alle mogelijke manieren werd het de Protestanten moeilijk gemaakt. Men kan zelfs spreken van systematische en doelbewuste onderdrukking. Al jaren vóór de Herroeping vluchtten vele Franse Gereformeerden naar het buitenland. De privileges die aan de Hugenoten verleend waren, werden stuk voor stuk hun ontkomen. Het eind van het lied was dat op 17 oktober 1685 het Edict van Nantes herroepen werd, en wel door middel van het Edict van Fontainebleau.

Het leed dat nu over het Gereformeerde Protestantisme in Frankrijk losbarstte is niet te beschrijven. Ontzettende wreedheden werden bedreven. Zij werden geslagen, gefolterd, in gevangenissen geworpen, verjaagd, beroofd en gedood. Om aan de ellende te ontkomen stonden maar twee wegen open. De eerste was die van de vlucht. Maar vluchten was verboden. O wee als men gesnapt werd. En toch is het duizenden gelukt buiten de grenzen te komen. De tweede weg die openstond was het wederkeren in de schoot der 'moederkerk', de kerk van Rome. Velen hebben in naam dit laatste gedaan; zij gingen de mis bijwonen. Maar: met een geschonden geweten. Het berouw kwam doorgaans al spoedig.

Gevolgen

Ook in de Nederlanden raakten bekend de verschrikkelijke gebeurtenissen die in Frankrijk plaatsvonden. De harten en deuren gingen open voor de vervolgde geloofsgenoten. De Waalse gemeenten in ons land kregen ineens een vloed van immigranten te verwerken. Maar er stroomde geld binnen om de refugiees te helpen. Zeer velen konden opgenomen worden in allerlei standen van beroep. Hun komst kwam zelfs bepaalde industrieën ten goede.

Onder de immigranten waren ook intellectuelen. De predikanten noemden wij al. Maar er waren ook andere. En niet te vergeten zeer bekwame militairen, die stadhouder-Koning Willem III van veel dienst zijn geweest.

Nog lange jaren hebben zij gehoopt op een terugkeer naar het vaderland. Maar het bleek onmogelijk. Koning Lodewijk XIV zat vast in het zadel. Het zou nog wel een driekwart eeuw duren voor zijn huis, door de Franse Revolutie, vallen zou. Toen kwam er ook voor de vervolgde Hugenoten verademing.

De Hugenoten die in ons land kwamen en zich uiteraard aansloten bij de Franssprekende Waalse gemeenten in ons land, werden nauwkeurig getest op hun rechtzinnigheid. Zij moesten de Dordtse Leerregels ondertekenen. Er waren namelijk in Frankrijk, aan de School te Saumur, dwalingen ontstaan, waar men in ons land over het algemeen huiverig voor was.

Bekend is dat de Franse predikanten in ons land een wat andere preekmethode dan de hier gangbare geïntroduceerd hebben. Zij maakten van hun tekst een thema en leverden dan een rede op dat thema. Zij waren, zoals men dat uitdrukt, meer synthetisch dan analytisch.

De hugenootse immigranten hebben meer indirect dan direct veel betekend voor ons land en voor de kerk alhier. Belangrijke theologen waren er onder hen maar enkele. Maar wel vele trouwe arbeiders in 's Heeren wijngaard.

Het Gereformeerd Protestantisme in Frankrijk heeft door hun vertrek een gevoelig verlies geleden. Ik meen dat we moeten zeggen, dat het tot op de dag van vandaag aldaar nog voelbaar is.

Wij zouden het graag anders hebben gezien. Maar 's Heeren wegen zijn niet onze wegen. Zij zijn hoger.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen