Cyprianus van Carthago

De man wiens naam hier boven dit artikel staat is — evenals Tertullianus — een van de grootste en belangrijkste figuren uit de Oude Kerk geweest. Men heeft hem de erenaam 'kerkvader' gegeven. Omdat hij in Noord-Afrika werkte en in het Latijn schreef rekent men hem tot de Westerse kerkvaders.

Of hij Tertullianus gekend heeft ligt in het duister. Het is niet uitgesloten, want beiden woonden in dezelfde stad, in Carthago. Maar toen Cyprianus geboren werd was Tertullianus al een oud man, en had hij met de Katholieke Kerk gebroken. Bovendien, Cyprianus is pas op latere leeftijd christen geworden.

Maar ook al heeft Cyrpianus Tertullianus niet persoonlijk gekend, des te beter zijn geschriften. Er is een oud bericht dat ons verhaalt dat er zo goed als geen dag in het christenleven van Cyprianus voorbij ging of hij las in de werken van zijn Tertullianus. Hij noemde hem zonder meer 'de meester'.

Bekering

Tussen 200 en 210 moet Cyprianus geboren zijn, het preciese jaartal is niet bekend. Hij was van goeden huize. Zijn familie moet tot de welgestelden hebben behoord. De jonge, nog heidense Cyprianus kreeg dan ook een goede en grondige opleiding. Dat is het enige wat wij van hem weten uit de tijd vóór zijn bekering. Die bekering vond plaats ongeveer in het jaar 248. Een zekere Caecilius, een presbyter, wist de begaafde man voor de christelijke Kerk te winnen. Sindsdien zag hij zijn vroegere levensjaren als ijdel en zinloos.

Bisschop

Nog maar heel kort was Cyprianus christen of hij werd al, in 249, tot bisschop gekozen. Overigens: niet zonder verzet. Er waren er onder de geestelijken in Carthago die hem benijdden en slechts morrend bij zijn benoeming tot bisschop zich neerlegden.

Het was geen kleine eer voor Cyprianus dat hij al zo spoedig geroepen werd tot het hoogste ambt in de Kerk, en dan nog wel in Carthago in de grootste christelijke gemeente in heel Noord-Afrika. De bisschop van Carthago beschouwde men als de allervoornaamste van heel dat gebied. Men gaf hem zelfs bij bepaalde gelegenheden de naam 'paus'.

Maar nog geen 10 jaar heeft Cyprianus dit ambt bekleed. Op 14 september 258 is hij onthoofd. Hij stierf daarmee de marteldood. Intussen had hij echter wel naam gemaakt, een naam die hij behouden heeft tot in onze tijd toe.

Vlucht

Wij doen enkele grepen uit zijn ambtelijke loopbaan en optreden.

Toen Cyprianus ongeveer een jaar bisschop was, brak er, onder keizer Decius, een vervolging uit. De bedoeling was dat vooral de bisschoppen zouden worden gedood. Er sneuvelden dan ook inderdaad allerwegen bisschoppen. Overigens: niet alleen maar bisschoppen, ook andere ambtsdragers en gemeenteleden. Cyprianus echter wist tijdig te ontkomen. Hij zocht buiten Carthago ergens op het platteland een toevluchtsoord. Vanuit zijn schuilplaats bleef hij echter met zijn gemeente meeleven, en stuurde hij steeds brieven.

Cyprianus heeft hiermee in eerste instantie het martelaarschap ontvlucht. Daar kon eigenlijk niemand iets van zeggen. Slechts enkele 'radikalen' als Tertullianus hadden gezegd dat dat niet mocht. En toch: er kwam kritiek. Van twee kanten. Allereerst van de kant van de geestelijken te Carthago die zich bij Cyprianus' benoeming tot bisschop gepasseerd hadden gevoeld. Zij agiteerden nu tegen hun bisschop. Maar er kwam bovendien kritiek vanuit de christelijke gemeente te Rome. De bisschop daar was als martelaar gestorven en nu kon men het niet verkroppen dat Cyprianus door de vlucht zich had weten te redden.

Hoe heeft Cryprianus gereageerd? Naar beide kanten, dus naar de kant van de opstandigen te Carthago én naar de kant van Rome, op dezelfde wijze, namelijk als een man die zijn ambt hoog opnam, zich een ware bisschop voelde, en dat anderen nadrukkelijk onder het oog bracht. In Cyprianus staat ons voor het eerst in de Westerse Kerk een echte bisschopsfiguur voor ogen. Hij wist wat hij als bisschop waard was. Noch naar de ene noch naar de andere kant gaf hij ook maar iets toe als het zijn ambt en zijn ambtsbevoegdheid betrof. Wij zullen nog horen hoe dit ook in zijn theologische opvattingen gestalte heeft gekregen.

Afval

Al spoedig, nog tijdens zijn verblijf in een schuilplaats, werd Cyprianus geconfronteerd met een ernstig probleem. Decius' vervolging werd door lang niet alle christenen moedig doorstaan. Velen wisten haar door geld of bedrog te ontduiken of loochenden zelfs Christus' naam. De afval was groot. Er waren vele afvalligen, die men, in het Latijn, de naam lapsi gaf.

Ongeveer een jaar duurde de vervolging van Decius, toen stierf de keizer. En nu deed zich spoedig het verschijnsel voor dat de lapsi, de afvalligen, zich weer meldden aan de deur van de kerk, met het verzoek weer als volwaardig lid opgenomen te worden. Nu kón dat inderdaad wel, maar niet zomaar; er moest eerst 'boete' worden gedaan. Maar vele lapsi wilden ook daar niet van weten, en zij kregen steun van anderen, mensen van aanzien in de gemeente of ook van ambtsdragers.

Weer liet Cyprianus zijn bisschopsrecht gelden. Niet anderen mochten uitmaken wanneer en hoe afvalligen weer in de schoot der kerk werden opgenomen, maar hij, de bisschop. Over het algemeen stond Cyprianus op het strenge standpunt: alleen na veel boetedoening mocht een afvallige weer lid van de Kerk worden; slechts wanneer het een stervende betrof mochten hem de sacramenten worden toegediend.

Eenheid

Teruggekeerd in Carthago schreef Cyprianus zijn boek dat het meest bekend is geworden en wel tot zijn belangrijkste werk mag worden gerekend Over de eenheid der Kerk. De inhoud van dit boek komt later aan de orde.

Nauwelijks waren de moeilijkheden met de afvalligen van de baan of er rezen voor Cyprianus nieuwe, dit keer met bisschop Stefanus I van Rome. De kwestie die in het geding was, was die van de ketterdoop. De vraag was: Is een doop die door een ketter bediend is wel geldig? Voor Cyprianus zelf was het nauwelijks een probleem. Hoe zou een sacramentsbediening buiten de ene Katholieke Kerk geldig kunnen zijn? De idee alleen al verwierp hij. Ketters waren in zijn ogen mensen die door de duivel bezeten zijn en er was dus voor hem geen sprake van dat de Heilige Geest door middel van hen zijn gaven zou uitdelen. Maar in Rome dacht men hier anders over. Men had daar te maken meteen 'afscheiding', met de afgescheiden Kerk der Novatianen. En tegenover hen wilde men niet al te rigoureus optreden. Wilde een Novatiaan tot de 'moederkerk' terugkeren, dan kon dat zonder de schokkende gebeurtenis van een herdoop.

Wat moest nu Cyprianus doen? Ingaan tegen Rome? Het was voor Cyprianus een moeilijke kwestie, want in zijn eigen gebied, Noord-Afrika, waren er niet weinige bisschoppen die overhelden tot het standpunt van Rome. Toch gelukte het Cyprianus op een synode in Carthago eigen bisschoppen op één lijn te krijgen. Er ging nu een brief naar Rome met als inhoud: Laat men in Rome eigen praktijk volgen, maar ook wij in Noord-Afrika willen eigen inzicht volgen.

Conflict met Rome

Het conflict was hiermee echter nog niet van de baan. Bisschop Stefanus liet de Afrikaners weten: Ik ben de belangrijkste bisschop in heel de christenheid, ik zit op de cathedra Petri (stoel van Petrus) en ik wil dat men in Afrika zich houdt aan de regels van Rome. Nog nooit eerder had een bisschop van Rome het aangedurfd zo kras zijn pretenties te laten gelden. Cyprianus sprak van een 'onbeschaamd en aanmatigend' optreden. Vooral het beroep op Petrus krenkte Cyprianus diep. Voor hem was élke bisschop een opvolger van de apostelen, en dus niet alleen maar de bisschop van Rome. Petrus was een vertegenwoordiger (representant) van het algemene bisschopsambt. Dat de bisschop van Rome, als 'opvolger' van Petrus zou staan boven alle andere bisschoppen en hen zijn bevelen zou kunnen geven, was voor Cyprianus een absurde gedacht. Zo botsten, zegt de Duitse kerkhistoricus Von Campenhausen (Lateinische Kirchenvater, Stuttgart 1960), in de figuren Stefanus en Cyprianus twee principieel verschillende opvattingen omtrent het wezen van de katholieke hiërarchie en kerk voor het eerst op elkaar. Stefanus trad op als een eerste paus, en Cyprianus was de vertegenwoordiger van de idee van een concilie als hoogste gezagsorgaan in de kerk.

1 september 256 kwam te Carthago een concilie van niet minder dan 87 bisschoppen bij elkaar. Men sprak zich uit tégen de ketterdoop en men deed alsof de bisschop van Rome niet meer dan lucht was. Een overwinning voor Cyprianus.

Stefanus was, toen hij het hoorde, in alle staten. Hij noemde Cyprianus een valse Christus, een valse profeet en een bedriegelijke arbeider. Cyprianus van zijn kant liet zich ook niet onbetuigd. De strijd kwam ten einde door... een nieuwe vervolging. Stefanus stierf zomer 257 de marteldood, en ruim een jaar later overkwam Cyprianus hetzelfde. De ruzie over de 'ketterdoop' kwam op de achtergrond.

Marteldood

Op 30 augustus 257 werd Cyprianus gevangen genomen. Aanvankelijk was de gevangenschap zo mild dat Cyprianus zonder moeite had kunnen ontsnappen. Hij deed het niet. Hij wilde een voorbeeld geven, hoe men als christen en als bisschop zich onder het martelaarschap heeft te gedragen, opdat, zo schreef hij, de Heere der Kerk verheerlijkt wordt.

Toen Cyprianus op de plaats van de terechtstelling was gekomen legde hij zijn mantel af, knielde daarop en deed een laatst gebed. Aan de beul liet hij uit eigen middelen 25 goudstukken uitbetalen — een aristocratisch gebaar. Hij richtte zijn blik op de hemel en werd onthoofd. Een grote massa mensen was getuige. Velen trachtten het kostbare martelaarsbloed in linnen doeken op te vangen. Op de plaats waar Cyprianus onthoofd was, werd hij begraven.

De betekenis van Cyprianus was al tijdens zijn leven heel groot. Hij gold in heel de christenheid als een 'autoriteit'. Van alle kanten werd hem om raad gevraagd. Hij schreef dan ook een groot aantal brieven, met allerlei adviezen.

Ketterdoop

Stefanus' optreden tegen Cyprianus zal men dan ook tegen deze achtergrond moeten zien. Er was naijver in het spel. Onder Cyprianus leek het of niet Rome maar Carthago de eerste plaats innam in de christenheid, en of niet de bisschop van Rome maar die van Carthago het zgn. primaat had. Dat stak Stefanus in hoge mate. Het punt waarop het conflict losbarstte, de 'ketterdoop', was van principiële aard, maar de louter menselijke factoren daarin speelden een niet onbelangrijke rol. En is dat niet vaak zo in kerkelijke twisten?

Om velerlei redenen is Cyprianus ook na zijn dood een man van aanzien en gezag gebleven. Het meest om zijn kerkbegrip en zijn ambtsopvatting. Maar ook om zijn vroomheid. Evenals zijn 'meester', Tertullianus, heeft ook hij een aantal praktische geschriften geschreven, onder andere over het gebed.

Actualiteit

In de jaren die voorafgingen aan het Tweede Vaticaanse Concilie (196 1965) dook herhaaldelijk opnieuw de naam van Cyprianus op. Mannen als Hans Küng en anderen beriepen zich op hem. Was niet Cyprianus de man van een 'concilie'? Was hij niet de man die verzet bood tegen de machtsoverschrijdingen van de bisschop van Rome?

Cyprianus kreeg ineens nieuwe actualiteit. Zo gaat dat in de geschiedenis van de Kerk. Oude opvattingen en allerlei historische figuren kunnen ineens actueel worden. Wat Cyprianus betreft was dat in onze tijd, de jaren rondom en van het Vaticaans Concilie, niet voor het eerst; ook al in de late middeleeuwen hadden hele groepen in de kerk zich op hern beroepen. Kortom, Cyprianus is een man geweest, een 'kerkvader', die het verdient dat wij nader kennis met hem maken. Een poging daartoe willen wij gaan wagen.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen