Hervòrmd Gereformeerden in de Nazitijd

Toen W. Aantjes ten val kwam en publiekelijk zijn aftreden als lid van de Tweede Kamer aankondigde, verwees hij naar zijn geestelijke achtergrond. Wat hem in de Tweede Wereldoorlog overkwam had te maken met de (lijdelijke) houding van de kring waaruit hij stamde, de Gereformeerde Bond. Zijn geboorteplaats Bleskensgraaf werd met name genoemd. Spontaan en direct zette ik toen mijn reactie op die uitlatingen op papier, die de volgende dag in Trouw werd afgedrukt. De suggestie was namelijk gewekt, dat de Gereformeerde Bond in de oorlogsjaren en daarvoor gekenmerkt was door lijdelijkheid ten opzichte van de bezetter, om van erger maar niet te spreken. Zo waren ze, in plaats van zo waren er.
Grondige kennisname van de geschiedenis van de Gereformeerde Bond — ik deed dat met het oog op het boek Delen of Helen, dat een doorkijkje geeft door de Gereformeerde Bond vanaf de beginjaren — maakt duidelijk, dat de Gereformeerde Bond als zodanig in de jaren voor en in de Tweede Wereldoorlog niet fout maar zuiver op de graat was.
Evenwel waren er ook donkere plekken. Inderdaad kwam ook lijdelijkheid voor. En inderdaad waren er ook, die sympathiseerden met de Duitsers. Niet zelden echter werd in allerlei publicaties, tot en met wetenschappelijke studies toe, de Gereformeerde Bond opgehangen aan de personen, die fout waren of niet weerbaar genoeg. Datzelfde gebeurde ten aanzien van bepaalde kerken van gereformeerde confessie.

Bijstelling
Dezer dagen nu verscheen bij uitgeverij Groen te Leiden een boek van de hand van drs. T.W. van Bennekom (hervòrmd-gereformeerd predikant te Goes), dat in korte tijd al veel aandacht kreeg. Het is een boek, dat een noodzakelijke bijstelling geeft van het beeld, dat soms is ontstaan. Van Bennekom bestudeerde, voor zijn doctoraalexamen bij prof. dr. F.J. Knetsch (Groningen), een viertal bladen uit de Gereformeerde Gezindte, met name uit de bevindelijke sector, t.w. : De Waarheidsvriend (Ned. Herv., Geref. Bond), het Gereformeerd Weekblad (hervòrmd-gereformeerd, Bout, Huizen). De Saambinder (Gereformeerde Gemeenten) en De Wekker (Christelijke Gereformeerde Kerken). De titel van het boek van Van Bennekom luidt: 'De wachter op de muren', 'De opkomst van het nationaal-socialisme en de gereformeerde gezindte, 1932-1940'.

Een ieder oordele maar voor eigen kring of de beschrijving, die drs. Van Bennekom geeft juist is. Hij beschrijft de lijdelijke en afstandelijke houding binnen de Gereformeerde Gemeenten, met name bij de kerkleider ds. G.H. Kersten, die duidelijk als pro-Duits uit de verf komt. Hij kon de opkomst van het Nationaal Socialisme goed plaatsen (gezien de Vrede van Versailles, waarmee Duitsland aan het eind van de Eerste Wereldoorlog een vernederende positie was toegebracht) en was waarderend over Hitler, die de macht van het communisme wilde stuiten.
Wat de Christelijke Gereformeerde Kerken betreft is opvallend het geluid van prof. G. Wisse, die in een vroeg stadium de demonie van het Nationaal Socialisme doorzag en zelfs stelde het fascisme gevaarlijker te achten dan het communisme.

Ik beperk mij nu verder echter tot de hervormd-gereformeerde kring. Ik kan niet anders dan constateren dat Van Benne­kom een objectief, eerlijk, betrouwbaar beeld geeft. Kort gezegd komt het hierop neer, dat het hoofdbestuur van de Gereformeerde Bond en De Waarheidsvriend als officieel orgaan van vreemde smetten vrij was. Reeds in 1933 werd de rede afgedrukt, die It. generaal L.F. Duymaer van Twist (lid van het hoofdbestuur en Tweede Kamerlid voor de A.R.P.) had gehouden op de bondsdag van de jongelingsverenigingen en waarin hij sterk waarschuwde tegen het Nationaal Socialisme. Ook wordt reeds in 1933 gewag gemaakt van het feit, dat het Duitse hakenkruis een symbool was van 'jodenhaat en Jehovahaat'. Telkens worden waarschuwende geluiden geuit in de richting van het Nationaal Socialisme. En openlijk wordt partij gekozen voor de strijd van de Belijdende Kerk in Duitsland (waaraan de namen van Karl Barth en ds. M. Niemöller verbonden waren), een strijd die uiteindelijk zou uitlopen op de Barmer Thesen, waarin een zevenvoudig 'neen' werd uitgesproken tegen het Nationaal Socialisme. In de rubriek 'Kerk en School' in de jaargang 1938 van De Waarheidsvriend staat een verslag van een vergadering van de afdeling Gouda van de Gereformeerde Bond, waar ds. H.S.J. Kalf, in een rede over 'Duitse christenen' waarschuwde tegen de afgoderij van ras, bloed en bodem en tegen de oude Germaanse, heidense geest.
Barth's mening over de kerkstrijd in Duitsland kwam in De Waarheidsvriend regelmatig aan de orde. Men koos ook de zijde van ds. Niemöller, toen deze werd gevangen genomen en berecht. 'Alsof het niets met godsdienst te maken heeft als de kerk een Führer als hoofd en heer erkent, alsof jodenvervolging, sterilisatie, jeugdopvoeding slechts zuiver politieke kwesties zijn' En ds. P.A.A. Klüsener distantieerde zich van de kansel toen 'kameraad De Bruin' (van de Gereformeerde Kerk in Hersteld Verband) voor de NSB kwam spreken in Vinkeveen. Op de bondsdag van jongelingsverenigingen in 1934 had Klüsener reeds gesproken over 'Nationaal Socialisme of Calvinisme als onze kracht'. En in 1932 was er al een brochure van zijn hand verschenen over de gevaren van het nationalisme. Ook prof. dr. J. Severijn, de latere voorzitter van de Gereformeerde Bond, wees het fascisme en het Nationaal Socialisme principieel van de hand.

Genoeg hierover. Verschillende gesprekken, die ik zelf in de loop van de tijd heb gehad met predikanten van de oudere generatie (deels al overleden), die ook actief waren in de besturen van verscheidene hervormd-gereformeerde bonden, hebben ook mij duidelijk gemaakt, dat er in de jaren voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog een duidelijke positiekeuze was om het blazoen zuiver te houden. Daarom heeft men soms besturen ook gezuiverd van personen, die niet onvoorwaardelijk het Nationaal Socialisme afkeurden en verwierpen.

Donkere plekken
Dit brengt mij op de donkere plekken, die er óók zijn geweest. Vooropgesteld zij, dat er sprake is geweest van gradaties en nuances als het ging om de positie van hen, die niet krachtig opkwamen tegen de demonie, die om zich heen greep, of er zelfs vergoelijkend over spraken.
Daar was allereerst de kwestie van het oordeel van Godswege. Van Bennekom zegt in zijn studie, dat de leidinggevenden in de kring van de Gereformeerde Bond hier ook nooit helemaal uitgekomen zijn. Wie zou hier ook helemaal uitkomen! Als de gerichten over de aarde gaan, gerichten waarin wij mensen de schuldigen zijn, klemt de vraag hoe we het Godsbestuur dan hebben te verstaan.
In ieder geval moeten we echter zeggen dat, naast personen in hervormd gereformeerde kring die actief waren in woord, geschrift en handelwijze tégen het Nationaal Socialisme, er ook sprake is geweest van een categorie, die lijdelijk was en van mening was dat we hadden te buigen onder de slaande hand Gods, méér niet.

Het water van de zee wast echter niet weg, dat vooral de positiekeuze van prof. dr. H. Visscher een zwarte bladzijde is in de geschiedenis van de Gereformeerde Bond. Deze markante hoogleraar, wiens polemieken naar buiten en binnen eigen gelederen, een halve eeuw lang voor een belangrijk deel mede-bepalend zijn geweest voor het gezicht van de hervormd-gereformeerde beweging, maakte in de Nazitijd een ontwikkeling door, die hem vervreemdde van eigen kring en hem tenslotte zijn laatste levensjaren in eenzaamheid deed doorbrengen.
Ook bij Visscher begint het met onbehagen over de Vrede van Versailles, waaraan hij de onafwendbare consequentie van de Nationaalsocialistische regeringsvorm verbindt, die in staat zou zijn 'orde te scheppen' in het ontredderde Duitsland. En het Nationaal Socialisme zou Duitsland ook voor het marxisme bewaren.
De wortels liggen echter dieper. In mijn boek 'Delen of Helen' heb ik beschreven een ontmoeting, die Visscher had met Kuyper. Staande voor het open raam van diens studeerkamer filosofeerden ze over de toekomst van Europa. De toekomst van Europa en de Europese cultuur viel te verwachten van een machtig Duitsland. Meespeelde een anti-Engelse houding vanwege de Boerenoorlog in Zuid-Afrika. Van Bennekom merkt echter — terecht — op dat Visscher, gedreven door het scheppingsdenken van Kuyper, het rascisme rechtvaardigde. Het verschil tussen de rassen is een kwestie van 'scheppingsordeningen'. In het denken van Visscher ontpopt zich dan ook meer en meer een anti-joods gevoelen. De joden krijgen de schuld van het liberalisme en van vele dingen meer.
Het is helaas een feit, dat Visscher uiteindelijk zelf artikelen gaat schrijven waarin het antisemitisme in bescherming wordt genomen, sterker nog waarin hij het opneemt voor 'ras, bloed en bodem'. Met ethische en kerkpolitieke motieven gaat Visscher zijn pro-Duitse houding vervolgens steeds sterker ontwikkelen. Het (economisch) herstel van Duitsland onder het Nationaal Socialisme, met Hitler als leider, ziet hij als zegen van God. God zelf heeft Hitler geroepen. Karl Barth krijgt er, óók in zijn strijd binnen de Belijdende Kerk, die zich verzet tegen het Nationaal Socialisme, van langs.

Zo ontstaat langzaam maar zeker een tegenstelling tussen De Waarheidsvriend c.q. de Gereformeerde Bond, waarin men zich onvoorwaardelijk aan de zijde schaart van de Duitse Belijdende Kerk, met betrekking tot de strijd tegen de Nazi's, en prof. Visscher, die ook in het Gereformeerd Weekblad zijn pennevruchten schrijft. Het gevolg is, dat Visscher in 1937 bedankt voor de Gereformeerde Bond, zijn ambt als hoogleraar vanwege de Gereformeerde Bond in Utrecht en Leiden neerlegt en zijn medewerking aan De Waarheidsvriend, waarin hij ook van tijd tot tijd schreef (zij het niet over de onderhavige materie) opzegt. In het Gereformeerd Weekblad ontwikkelt hij zijn gedachten verder, totdat bij de aanvang van de oorlog ook daar de conflicten ontstaan. Dan distantieert ook ds. I. Kievit zich van Visscher en verdwijnt hij uit de kolommen van het Gereformeerd Weekblad. In 1943 wordt hij zelfs door Mussert benoemd tot adviseur in schoolzaken. In 1943/'44 — maar de oorlogsperiode zelf beschrijft Van Bennekom niet en hij beperkt zich tot de kerkbladen — verschijnt van hem nog een laatste boek 'De ondergang van de republiek der Verenigde Nederlanden', waarin zijn inzichten met betrekking tot de politieke situatie in Nederland en Europa, zijn vastgelegd. Een triest slot van een hoogleraar, die de eerste helft van deze eeuw in belangrijke mate het profiel van de hervormd gereformeerde beweging mede bepaalde.

Noodzakelijk
Wat we hierboven over de donkere plekken geschreven hebben — helaas ook eerlijkheidshalve móésten schrijven — is meer dan bekend. In de naoorlogse jaren is telkens weer, als het over de hervòrmd gereformeerden ging in de Nazitijd, de schijnwerper gericht op Hugo Visscher. Dezer dagen verscheen nog weer een herdrukvan het imponerende wetenschappelijke boek van dr. Ger van Roon, 'Protestants Neder­ land en Duitsland, 1933-1941'. In dit boek komt op indrukwekkende wijze naar voren hoe er sprake geweest is van kerkelijk verzet in Nederland (in alle kerken) maar ook hoe er sprake was van weerloosheid tot en met collaboratie, en wat het laatste betreft: óók in alle kerken. Vele malen komt in het naamregister van dit boek de naam van Visscher voor, wiens visie van a tot z wordt meegedeeld en ontvouwd. Slechts eenmaal valt een andere naam, die van ds. P.A.A. Klüsener. Op deze wijze ontstaat een scheef beeld met betrekking tot de hervormd-gereformeerden, die in de leidinggevende kringen zich distantieerden van Visschers opvattingen. Daarom is het boek van drs. Van Bennekom een noodzakelijke correctie op scheefgetrokkken beeldvorming.

Het is ook goed, dat de dingen, waarom het in die gruwelijke periode van onze geschiedenis ging, in herinnering blijven en dat geen dingen worden toegedekt, die reden zijn om beschaamd de ogen neer te slaan. Wie de geschiedenis vergeet, is gedoemd deze opnieuw te beleven.
Ook vandaag is niemand te goed om te vallen in de fouten van het verleden. Ook vandaag is rascisme springlevend in onze wereld, worden fascistische gevoelens overal aangewakkerd en zien we ook anti-semitisme weer her en der opvlammen.
Wij mogen dankbaar zijn voor onderscheidingsvermogen, dat aan het voorgeslacht werd gegeven om de demonie van de Nazitijd te onderkennen. Tegelijkertijd bidden we om bewaard te blijven voor welke associatie dan ook met Godevijandige en kerkonderdrukkende systemen, zoals die zich in de Tweede Wereldoorlog manifesteerden en die als zodanig ook soms niet door het voorgeslacht werden onderkend. Het begon niet pas in 1940. Er waren jaren van voorbereiding aan vooraf gegaan. In de dertiger jaren, toen wolken zich samenpakten boven Europa, zagen velen direct, dat die wolken dreigend waren, zwanger van onweer. Anderen meenden echter, dat die wolken stromen van zegen zouden brengen.
Ook vandaag hebben we onderscheidingsvermogen nodig, om de geesten uit de afgrond te onderkennen en profetisch te weerstaan.

N.a.v. drs. T.W. van Bennekom, 'De wachters op de muren', uitgave J.J. Groen, Leiden, 165 pag., ƒ 29,50.
Dr. Ger van Roon, 'Protestants Nederland en Duitsland, 1933-1941', Uitgave Kok, Kampen, 2e druk, 414 pag., ƒ 42,50.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen