Voorbereiding tot het Heilig Avondmaal (3)

Meer belang van Baers' prekenbundeltje
Behalve de verrijking van onze kennis van de verspreiding van het gereformeerde piëtisme in de zestiende-eeuwse Nederlanden, van de gereformeerde Avondmaalstraditie en van de piëtistische homiletiek, levert het werkje van Baers nog twee gewichtige zaken op. In de eerste plaats verschaft dat nieuw voedsel aan het inzicht, dat De Imitatione Christi van Thomas à Kempis in aanzienlijke mate doorgewerkt heeft in de gereformeerde piëtistische vroomheid. In de tweede plaats levert het geschriftje nieuw feitenmateriaal betreffende de liturgiegeschiedenis. Dit laatste is ook door Kalma reeds gezien.

Thomas à Kempis
Een van de nieuwste ontwikkelingen binnen het wetenschappelijke onderzoek naar de Nadere Reformatie en het gereformeerde piëtisme is het inzicht, dat de middeleeuwse vroomheid en dan die van Thomas à Kempis in het bijzonder, van veel betekenis zijn geweest. De oudvaders zijn veel katholieker dan vaak is gedacht en dan sommigen nu nog waar willen hebben. Nauwgezet onderzoek toont in toenemende mate aan, dat de oude schrijvers willens en wetens schatplichtig zijn aan de middeleeuwse vroomheid, en dan nog wel op ongedachte punten. Zo ook Baers. Deze citeert overigens zonder ooit zijn bron te vermelden.
In de tekst van Baers' preken stuit men twee keer op ontleningen aan De Imitatione Christi. Voor wat de twee gebeden betreft, die Een Geestelijcke/ Schriftmatige/ Voorbereydinge rijk is, mag gezegd worden, dat de invloed van Thomas' geschrift zelfs overheersend is. Gaat het eerste gebed, dat in de uitleg van het vierde punt voorkomt, op aanzienlijke wijze terug op de rijkste vrucht van de middeleeuwse devotie, het tweede gebed, dat een particulier voorbereidingsgebed is en dat hierna genoemd, zal worden, is vrijwel geheel door Thomas' geschrift bepaald.
Wie zou van een man als Baers, die het klooster ontvlucht was en met gevaar voor eigen leven de leer der Hervorming gepredikt had, verwachten dat hij juist ter zake van een zo controversieel punt als het Avondmaal op Thomas à Kempis zou terugvallen? Een man als Gisbertus Voetius beschouwde De Imitatione Christi als het meest goddelijke geschrift na de Bijbel. Toch distantieerde hij zich volledig van het vierde boek van dat werk, dat over de communie handelt. Baers ontleent nu net aan dat boek zijn citaten. Later zal hij op dit punt navolgers vinden in de personen van de oudvaders Willem Teellinck en Willem Sluiter.

Liturgische interesse
Baers stelt ons voor de ene na de andere verrassing. Hebben de gereformeerde piëtisten in het algemeen in hun publicaties een groot, zo geen volstrekt gebrek aan belangstelling voor de liturgie aan de dag gelegd, Baers is wel liturgisch geïnteresseerd. Na de weergave van zijn twee voorbereidingspreken geeft hij een samenvatting hiervan in vijf bladzijden. Vervolgens laat hij een uitgebreide liturgie van een voorbereidingsdienst afdrukken. Eerst komt de tekst van drie vragen, die de toekomstige Avondmaalgangers en -gangsters staande moesten aanhoren en beantwoorden. In aansluiting hierop volgen een genade- en een oordeelverkondiging. Hierna wordt de tekst van een voorbeeld van een afsluitend gebed afgedrukt en wordt aangegeven, dat de zegen uitgesproken werd en dat de gemeente het kerkgebouw verliet.
Na deze liturgie geeft Baers nog een voorbeeld van een particulier gebed voordat men ten Avondmaal gaat en besluit hij met de geloofsbelijdenis van Athanasius als bladvulling.
Zoals wij nog zullen zien, ging het er tijdens een voorbereidingsdienst tot het Heilig Avondmaal in Leeuwarden anders aan toe dan op de meeste plaatsen elders in ons land. Kennelijk heeft Baers de uitgave van zijn twee preken te baat genomen om de Leeuwarder liturgische eigenaardigheden vast te leggen en zelfs te propageren. Hij geeft namelijk niet alleen maar de tekst van die liturgische onderdelen integraal weer, maar omgeeft de teksten ook met de beschrijving van de wijze waarop deze in de eredienst functioneren en van de plaats, die zij hierin innemen. Dit wijst onmiskenbaar op een liturgische interesse.
Baers is trouwens met deze belangstelling niet uniek onder de oude schrijvers. Uit de geschriften van de bekende Jacobus Koelman spreekt immers ook een levende belangstelling voor liturgische aangelegenheden.

Tijd
Wij zijn in onze tijd zo gewend aan het verschijnsel, dat tijdens de morgendienst van de ene zondag de voorbereiding tot het Heilig Avondmaal en dat tijdens de beide diensten van de volgende zondag de eigenlijke Avondmaalsbediening en de dankzegging gehouden worden, dat wij geneigd zijn voetstoots aan te nemen, dat onze vaderen in vroegere eeuwen ook zo gehandeld hebben. Ten onrechte evenwel. Hoewel er in de zestiende- en de zeventiende eeuw geen volstrekte uniformiteit op dit punt bestond, is het wel zo dat in het algemeen gesteld kan worden, dat de voorbereidingsdienst in die tijd veel dichter bij de Avondmaalsbediening lag dan in onze situatie. Dit blijkt ook uit Baers' prekenbundeltje. Hierin wordt erover gesproken, dat de volgende dag het Avondmaal bediend zal worden. Dit houdt dus in, dat de voorbereidingsdienst gehouden werd op de zaterdag die aan de Avondmaalszondag voorafging. In de regel kwam men in de namiddag of in de avond van de desbetreffende zaterdag in een dienst des Woords bijeen om zich voor te bereiden op de ontvangst van het Heilig Avondmaal in de morgendienst van de volgende dag. In die voorbereidingsdienst werd gehandeld over de inhoud van de noodzakelijke waardigheid van de Avondmaalgangers.
Week derhalve de tijd waarop de voorbereidingsdienst in 1597 te Leeuwarden gehouden werd, niet af van het landelijke gebruik, voor wat een bepaald liturgisch onderdeel betreft, onderscheidde die dienst zich wel degelijk van wat elders in de Nederlanden plaatsvond. Hierop zal in een volgende aflevering ingegaan worden.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen