Kyrieleis

Volgens Van Dale is een leis een Middeleeuws godsdienstig of ander lied met een refrein. Speciaal wordt gedacht aan Kerstliederen en bij het refrein wordt in het bijzonder gedacht aan Kyrieleison. Over de liturgische betekenis van het Kyrieleison is men niet zeker. In het romeinse missaal en ook in andere liturgieën komt de trits voor: Kyrie eleison (Heere, erbarm U), Christe eleison (Christus, erbarm U), Kyrie eleison (Heere, erbarm U). Het Kyrie staat in tussen het smeekgebed en het Gloria en wordt door de een als een gebed om schuldvergeving en van verootmoediging opgevat, door een ander gezien als gebed voor de nood onder de christenheid en in de wereld, kort en goed, voor àlle nood.

Geen schuld, maar nood
Kyrie eleison, het gebed van de blinde Bartimeüs tot Jezus, is een roep van een mens in nood tot de Messias van Israël, Die herhaaldelijk in Bartimeüs' mond Zoon van David heet. Er is dus wel wat voor te zeggen om niet zozeer het aspect van de schuld alswel dat van de nood te benadrukken. Dan komt de Messias van Israël juist door dat gebed Kyrieleis in een koninklijk gewaad tot ons. Voor Zijn aangezicht wordt alle nood gebracht, want Hij is een Koning van de ganse aarde en niet slechts van Israël. Opvallend dat dit voorbedegebed aan het begin van de eredienst voorkomt en niet aan het einde. Is het om die reden dat de Reformatie het langzaam maar zeker heeft laten vallen en vervallen?

Kyrie en Gloria
In de liturgieën, waar het Kyrie in voorkomt op de boven omschreven wijze, bestaat er nauwelijks onderscheid tussen het Kyrie en het Gloria.
Ere zij God in de hoge, en vrede op aarde in mensen van het welbehagen. Wij loven U, wij aanbidden U, wij vereren U, wij zegenen U. Wij danken U voor Uw heerlijkheid, o Heere God, Koning van de hemel, God onze Vader almachtig. O Heere God, Lam van God, Zoon des Vaders, Die de zonden der wereld wegdraagt, ontferm U over ons. Die de zonden der wereld wegdraagt, hoor ons gebed. Gij Die gezeten zijt aan de rechterhand van God de Vader, ont­ferm U over ons...
Opmerkelijk is dat ook het Gloria in al zijn heerlijkheid overgaat in het gebed om ontferming Kyrie eleison. Er bestaat dus principieel geen tegenstelling tussen nood en heerlijkheid. Zij horen samen. Jezus Christus is een 'gepaste' Zaligmaker en een Koning. Die het zaligst lot ver boven alle goden kan schenken.

Kerstfeest
Er wacht ons nòg een verrassing. Van Dale verwijst bij het refrein naar het Kerstlied Nu sijt wellecome, Jesu lieven Heer. Elk der verzen in onze bundels eindigt immers met het refrein Kyrieleis. Dat Kyrieleis zo dicht bij Kerstfeest staat, is er nu de reden van, dat direkt op het Kyriegebed en zonder enige overgang het Gloria volgt, waarin wij immers direkt de engelenzang herkennen. Tevergeefs speuren we naar de herkomst van de woorden: Heere, ontferm U, in de Kerstgeschiedenis en in de Adventsgedeelten uit de Evangeliën. Of het moest zijn dat de roep van Johannes de Doper: 'Zie het Lam Gods Dat de zonden der wereld wegdraagt', aanleiding geeft tot de verbinding: Lam Gods. Dat de zonden der wereld wegdraagt, ontferm U onzer. Maar dat gebed volgt op het Kyrie en maakt juist deel uit van het Gloria. Zoals Johannes de Doper ook in de Evangeliën met zijn prediking en aanwijzing van Christus volgt op de Kerstgeschiedenis.
Eerder moeten we zoeken in de richting van de engelenzang als antwoord op de herders van Israël. Niet een bepaalde tekst uit het Kerstgebeuren maakt het Kyrie waarschijnlijk, maar Israël zelf is één grote roep om ontferming. Dat zal straks blijken wanneer deze Koning en Messias Zijn stad, de stad van David binnenrijdt op het veulen van een ezelin en het volk roept Hoshiannah. Hosanna is immers geen vreugderoep van oorsprong, maar een roep om ontferming. Tegelijk ligt die roep om ontferming even dicht bij de vreugderoep als het Kyrie bij het Gloria.
De engelenzang is dus een antwoord op Israëls roepen om ontferming en Bartimeüs bij Jericho is van dat roepen een kennelijk voorbeeld. De Zoon van David zal regeren rechtvaardig, wijs en zacht. Hij zal Zich over ellendigen ontfermen, hun recht doen op hun klacht. Hij zal de blinden ogen geven, de lammen doen springen, de doven doen horen en het hart der bedroefden verheugen.

Toch schuld of alleen nood?
Nu zit ik nog wat met dat punt van het begin. Niet zozeer een gebed om vergeving van schuld, als wel een roep uit de nood. Is dat een tegenstelling? Wanneer we naar Israëls Psalmen luisteren, niet. Psalm 130: Hij zal Israël verlossen van al zijn ongerechtigheden! We kunnen het misschien het beste zo uitdrukken, dat de nood benadrukt wordt in het Kyrie, maar een nood, die niet losstaat van schuld en waarvan Israël en de gemeente ook slechts verlost zijn, indien de Verlosser uit Sion gekomen zal zijn en de goddeloosheden zal hebben afgewend van Jakob. Daarop is dan het Gloria, de engelenzang het antwoord: Ere voor God in de hoogste en vrede op aarde bij mensen... Wat op zijn beurt weer nodigt tot de roep om ontferming: Lam van God, ontferm U over ons.

Slot
In elk geval leren ons de Middeleeuwse Kerstliederen en vooral de Bijbelteksten, dat het Kerstkind de Zoon van David is, dat Hij in de nood, ja in àlle nood aangeroepen wil worden en dat de hemel zelf antwoordt op die nood en dit Kind verheerlijkt. Wanneer Hij in het volle licht staat, dan wordt des te meer geroepen: Heere, ontferm U. In Eredienstvaardig 7-4 (sept. 1991) schrijft Arie Eikelboom over een Kerstlied van Maarten Luther: 'Voor een goed begrip is het noodzakelijk te bedenken, dat het zeggen of zingen van "Kyrie-eleison" niet altijd bedoeld is als een roepen om hulp. Uit de vroege geschiedenis van de kerk is al bekend, dat het kyrie-roepen ook een huldeblijk kan zijn. Het kyrie-roepen wordt zo tot een huldeblijk aan Koning Christus'. Indien deze mening van Eikelboom juist is, dan hebben we hier een bewijs dat Kyrie eleison de inhoud heeft van Hoshiannah bij Palmpasen, dat de verlossing uit de nood de Messias het meest verheerlijkt, en dat de wortels van onze liturgie bij Israël liggen. Hetgeen bij Kerstfeestvieringen nogal eens wordt vergeten.

Onderschrift foto:
Lucas Cranach (1472-1533), De verschijning van de Engel aan Jozef.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen