De geschiedenis van de zondag

Inleiding
Aan de zondag zitten in onze tijd de nodige vragen vast. Welke zondagskwesties, of welke zondagspunten komen echter van tijd tot tijd aan de orde op de vergadering van de kerkeraad? De zondag zelf is een uiterst actueel onderwerp vandaag. Wij zijn als christenen in deze samenleving in de minderheid gekomen. De vijftig procent grens van nominaal christendom hebben we enkele jaren geleden gepasseerd. Onze samenleving is 'paars' geworden, zoals dat vandaag zo netjes heet. We zien de secularisatie allerwegen doorwerken. De ontkerstening gaat door. Iemand heeft eens gezegd, dat, wanneer de secularisatie doorzet, je dat allereerst kunt zien aan de zondag en de wijze waarop de zondag wordt beleefd onder het volk. We zien zich grote verschuivingen in de loop van de jaren voltrekken. We zien ook verschuivingen in de zondagswetgeving. Mensen, die in de handel zitten, die een winkel hebben, krijgen er meer en meer mee te maken, als men denkt aan de openingstijden van de winkels.

De zondagsarbeid heeft ook een glijdende schaal te zien gegeven. Langzaam maar zeker is de arbeid zich ook gaan uitbreiden naar de zondag op vele terreinen van het leven. De zondag en de economie vormen daarbij een uiterst belangrijk vraagstuk evenals de zondag en de sociale kwestie.
Al deze dingen samen hebben ons tot de keuze van dit thema gebracht, vooral ook als het gaat om de vraag, hoe we als gemeente staan ten aanzien van de zondag. Hoe beleven we die? Beleven we die op een positieve wijze?
Hoe zit het met de viering op de zondag?
Hoe is het met de lering op de zondag?
Is er sprake van een hele zondag of een halve zondag? Over die principiële vragen en die praktische vragen willen we het hebben.
Vandaag zien we anderzijds ook een beweging, die zich steeds meer richt op de oudtestamentische sabbat, zelfs ook met de verschuiving van de zondag naar de zaterdag. Ook die kwestie moet aan de orde komen.

Geschiedenis
Wie eerlijk kennis neemt van de geschiedenis van de zondag, constateert, dat het allemaal nog niet zo eenvoudig ligt. In de eerste eeuwen van de nieuwtestamentische gemeente is er eigenlijk nog niet van een echte zondagsviering sprake geweest. De dag van de zon, de zondag, werd als zodanig in de christelijke gemeente nog niet op de eerste dag van de week allerwegen echt gevierd. De oudtestamentische sabbat was er zó maar nog niet uit. Toch geeft het Nieuwe Testament ons op enkele plaatsen heel duidelijk aanwijzing, dat de zondag wordt gezien, in onderscheiding van de oudtestamentische sabbat, als de dag des Heeren; de dies dominica, zoals deze al spoedig heette. Dag des Heeren, de dag van de Opstanding.
Er zijn drie plaatsen in de Schrift in het Nieuwe Testament, die ons daar met name op wijzen. In Handelingen 20 : 7 lezen we: 'En op de eerste dag der week, toen de discipelen bijeengekomen waren om brood te breken, handelde Paulus met hen, zullende de volgende dag vertrekken; en hij strekte zijn rede uit tot de middernacht'.
In Korinthe 16 : 2 wordt ook gesproken over de eerste dag van de week: 'Op elke eerste dag van de week, legge ieder van u iets bij zichzelf weg, vergaderende een schat, naardat hij welvaren verkregen heeft; opdat de inzamelingen alsdan niet eerst geschieden, wanneer ik gekomen zal zijn.'
En in Openbaring 1 : 10 staat, al wordt daar niet rechtstreeks de zondag genoemd, 'Ik was in de geest op de dag des Heeren en ik hoorde achter mij een grote stem als van een bazuin'. Deze drie Schriftplaatsen geven voldoende aanleiding om te zeggen, dat de eerste dag van de week de dag is van de opstanding, de dag des Heeren.
In de zogeheten Leer van de twaalf apostelen wordt óók gesproken over het sámenkomen op de dag des Heeren. Men vindt evenwel in de eerste eeuwen van het christendom een duidelijke controverse op dit punt tussen de heiden-christenen en de christenen uit de joden. De heiden-christenen gingen steeds meer van de zevende dag naar de achtste dag, oftewel de eerste dag. Maar tussen joden-christenen en heiden-christenen was er op dit punt een scherpe tegenstelling. Die was er trou wens niet alleen op het terrein van de zondag, die was er op meerdere punten betreffende het houden van de oudtestamentische inzettingen. In Handelingen 18 : 24 t/m 28 lezen we, dat A'quila en Priscilla de vurige jood Apollos de weg Gods nauwkeuriger uitlegden. Er was tegenstelling tussen joden-christenen en heiden-christenen.

Langzaam maar zeker ging het zicht op de zondag van de heiden-christenen overheersen. In het jaar 110 na Christus zei bisschop Ignatius, dat het het kenmerk van de christelijke gemeente was, dat niet meer de sabbat, maar de dag des Heeren zou worden gevierd. Hij schreef dit in een brief aan de magnesiërs. Heel langzaam, maar toch zeker, zette deze visie zich door.
Bij Justinus de Martelaar, in het jaar 150 na Christus lezen we voor het eerst de aanduiding 'zondag' als de dag, waarop allen, die in de steden of op het land woonden, op dezelfde plaats samenkwamen.
In het jaar 170 na Christus spreekt Dionysius van Corinthe van 'de heilige dag des Heeren'.
Tertullianus vermeldt in het jaar 200, dat de zondag voor de christenen een dag van vreugde is. In toenemende mate vindt men dan uitingen, dat de gemeente ook op de eerste dag van de week samenkomt.
Op een andere plaats zegt Tertullianus: 'De heidenen zullen geen dag des Heeren of Pinksteren vieren, omdat ze anders zouden vrezen voor christenen te worden aangezien.'
In het jaar 200 na Christus vindt men de zondag als eerste dag van de week als zodanig ingevoerd. Dan ziet men echter wel deze motiviatie, dat er geen sprake is van een vervanging of van een verplaatsing van de oudtestamentische sabbat. Met andere woorden: in de overtuiging van de eerste christenen en van degenen, die daaraan leiding gaven was het zo, dat eigenlijk de bepalingen van de oudtestamentische sabbat ter zijde werden gesteld en dat er een nieuwe dag gekomen was: 'de eerste dag van de week', die zou staan in het teken van de verlossing, de dag van de opstanding.

Geen verbod
Het is merkwaardig, dat in die eerste eeuwen er eigenlijk nog geen sprake is van een arbeidsverbod. Dat leest men nog nergens. Wel is er nadruk op zondagsrust, op viering van de zondag als dag van de opstanding. Maar de zondag is in de overgangssituatie van de oudtestamentische naar de nieuwtestamentische gemeente geen dag waarop verboden wordt te werken.
Pas onder keizer Constantijn, in het jaar 321 op 3 maart, wordt door hem een wet uitgevaardigd, een wet van verbod op zondagsarbeid voor alle ambtenaren en stadsbestuurders. Dan wordt de zondag in de samenleving een 'Dies Solis', een dag van de zon. In die samenleving, gaat men onder Constantijn dan ook méér en méér van overheidswege de letterlijke interpretatie van het sabbatsgebod overnemen en ziet men de zondag als een verschoven sabbat, terwijl er echter in de kerk reserve is, reserve vanwege het feit, dat de nieuwtestamentische zondag toch niet op één lijn staat met de oudtestamentische sabbat.

Thomas van Aquino gaat dan de grens trekken tussen de joodse sabbatsviering en de kerkelijke zondagsviering. Hij zegt, dat er wel een relatie is tussen die twee. Men mag ze niet helemaal van elkaar losmaken. Hij zegt, dat de zondag wel geen goddelijk gebod is, het is een kerkelijke inzetting. Maar aspecten van de oudtestamentische sabbat hebben we volgens hem toe te passen op de nieuwtestamentische zondag.
De rust van de zondag heeft bij hem morele betekenis, zoals Er is in de Oudtestamentische sabbat ook een ceremoniële betekenis. De nadruk legt Thomas van Aquino echter op de morele betekenis van de zondag, zoals die er ook was bij de oudtestamentische sabbat. Dan valt de nadruk op de rust, op de afzondering; de afzondering ter wille van de goddelijke dingen. Op de zondag is er zo een heenwijzing naar de rust van Christus in het graf. Er is ook een heenwijzing naar de eeuwige rust. Zo krijgt de nieuwtestamentische zondag bij Thomas heel duidelijk het karakter van de rustdag, waarbij hij elementen van de oudtestamentische sabbat meeneemt.
In die tijd komt er overigens al veel kritiek op het feit, dat er zoveel heilige dagen zijn, die eigenlijk de zondag gaan devalueren; heilige dagen, die zó belangrijk worden geacht, dat de zondag als rustdag eigenlijk soms in de schaduw komt te staan.

Bijbelse Fundering van de zondag
Hoe zit het nu met de bijbelse fundering van de zondag? Er is best in het Nieuwe Testament enige grond, als we het eerlijk willen bezien, voor enige relativering.
In Romeinen 14 : 5 lezen we: 'De één acht wel de ene dag boven de andere dag; maar de ander acht al de dagen gelijk. Een ieder zij in zijn eigen gemoed ten volle verzekerd.'
In Galaten 4 : 10 zegt Paulus: 'Gij onderhoudt dagen, en maanden, en tijden, en jaren. Ik vrees voor u, dat ik enigszins tevergeefs aan u gearbeid heb.'
In Colossensen 2 : 21 staat verder: 'Dat u dan niemand oordele in spijs of in drank, of in het stuk van de feestdag of van de nieuwe maan of van de sabbatten'.
In het geding tussen joden-christenen en heiden-christenen doet Paulus deze uitspraak. 'Indien gij dan met Christus de eerste beginselen der wereld zijt afgestorven, wat wordt gij, gelijk of gij in de wereld leefdet, met inzettingen belast? Namelijk raak niet, en smaak niet, en roer niet aan. Welke dingen alle verderven door het gebruik, ingevoerd naar de geboden en leringen der mensen?' (Kol. 2 : 20-22).
Welke lering kunnen we hieruit trekken? De nieuwtestamentische zondag als dag van de opstanding, als dag van de verlossing stond onder de bedreiging van de Judaïstische leer, van de oudtestamentische inzettingen. Paulus zegt echter in de Galaten 3, dat het gaat om de rechtvaardiging door het gelóóf. In Galaten 4 komt hij dan vervolgens te spreken over het onderhouden van de dagen en de maanden en de tijden en de jaren.

Geen sabbat
Prof. dr. J. Douma rekent dan ook in zijn boekje over de Tien Geboden, als hij over de zondag spreekt, radikaal af met de sabbat. Douma zegt, dat er alle reden is om te zeggen, dat de zondag niet gelijk staat met de sabbat. De sabbat is van een gans ander karakter.
Eerlijke Schriftlezing in het Nieuwe Testament moet ons wel tot de conclusie brengen, dat er geen gebod van de Tien Geboden zó wordt gerelativeerd als het vierde gebod. Douma zegt dan echter:

'Máár, geeft dit ons het recht om daarmee ook van het Vierde Gebod, voorzover het over de wekelijkse rustdag spreekt, afscheid te namen? Beslissend is op welke grondslag de 'dag des Heeren' staat. Is dat werkelijk de dag van Christus en zijn rechtvaardiging door het geloof, dan ligt de zondag geheel in het verlengde van het Vierde Gebod en betekent die dag een breuk met de sabbat die Paulus in zijn brief aan de Galaten bestrijdt'.

Zo is er alle reden om vanuit het nieuwtestamentisch getuigenis te pleiten voor de zondag als de dag des Heeren, die wel trekken bevat van de oudtestamentische sabbat, maar die toch van een geheel eigen aard is.
Dit in het kort over de geschiedenis van de zondag zoals wij die nu kennen.

v. d. G.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen