In en om hervormd Den Haag (1)

Historie

In Den Haag daar woont een graaf, zingen de kinderen. 's-Gravenhage, de naam van de stad wijst naar haar oorsprong: de haag, het (beboste) terrein van de graaf.

Het zal ongeveer in 1230 zijn geweest dat Floris IV zich hier vestigde en de grafelijke bouwactiviteiten op wat nu het Binnenhof heet een aanvang namen. Maar het was pas onder Floris V dat werkelijk iets van vorstelijke allure, o.a. de ridderzaal en de hofkapel tot stand kwam.

Het Binnenhof lag gunstig aan de rand van een bos, een haag, het Haagse bos. Daarbij was er ook een vijver, de hofvijver. Een ideale plek om te jagen en te vissen.

Stadsrechten hebben er voor Den Haag nooit ingezeten. Wie het huidige dorp Den Haag binnenkomt en de diverse prestigeobjecten de lucht in ziet gaan, heeft maar één conclusie: wat wil dit dorp zich graag manifesteren als stad.

Maar je bent dorp en je blijft dorp: wat gaat het er in diverse wijken van de stad nog altijd heerlijk 'dorps' aan toe.

Stadsmuren heeft Den Haag nooit gekend; wel is er begin 1600 op last van Prins Maurits een begin gemaakt met het graven van een grachtengordel. Het centrum wordt nog steeds door die grachten omgeven.

Bevolking

Omstreeks 1850 was het gebied binnen de grachten volgebouwd en telde Den Haag 70.000 inwoners. In de volgende 100 jaar zou Den Haag gaan groeien naar een maximum aantal inwoners van ruim 600.000 in 1959. Inmiddels is dit aantal de afgelopen 30 jaar teruggelopen naar 450.000.

Hiertoe behoren ongeveer 100.000 allochtonen. Sommige wijken ten oosten van het centrum, in de richting van Rijswijk, zijn hierdoor volstrekt van karakter veranderd. In de wijk rond onze Marcuskerk hebben de Centrum Democraten een grote aanhang. En het zou best wel eens kunnen zijn dat één van onze grootste hervormde kerken een moskee zal worden.

De grote leegloop van de kerken in de afgelopen 30 jaar is voor een groot deel duidelijk te wijten aan de massale trek uit de stad. In feite is de autochtone Haagse bevolking in één generatie bijna met de helft afgenomen. Dus is het aantal kerkgangers alleen al daarom gehalveerd. En misschien nog wel meer dan dat, want zijn het niet vooral christenen die zijn weggetrokken uit de stad?

In 1923 heeft Den Haag om verder te kunnen uitbreiden Loosduinen geannexeerd. Kerkelijk is Loosduinen nog steeds een zelfstandige gemeente. Of dat nog lang zo zal zijn is de vraag, gezien de plaatselijke ontwikkelingen rond het SoW-proces.

De aan Den Haag vergroeide gemeenten Rijswijk, Voorburg en Leidschendam zijn burgerlijk nog wel steeds zelfstandig. Maar door de vorming van de stadsprovincie Haaglanden zal dat in de toekomst minder betekenis hebben.

Kerken

Voor de gewone Haagse man was de hofkapel op het Binnenhof niet bestemd. Voor hem verrees in de loop der eeuwen een aan St. Jacob gewijde Grote Kerk. De huidige vorm van de Grote Kerk dateert van 1500.

Sinds 1574 is de Grote Kerk een reformatorische kerk. Dat is niet zonder slag of stoot gegaan. Tot en met 1564 zijn er 38 personen onthoofd, 19 verbrand, 9 verdronken of opgehangen.

In de kerk zijn diverse gebrandschilderde ramen te vinden. De oudste ramen dateren van voor de reformatie. Eén van de mooiste is het Jan de Bakkerraam uit 1930.

Sinds de laatste restauratie is de Grote Kerk niet meer als kerk in gebruik. Op preekstoel en herenbank na is alle meubilair uit de kerk verwijderd en is er een immense ruimte ontstaan. Alleen al daarom is de kerk slecht bruikbaar voor kerkdiensten. Akoestisch is de kerk er sterk op achteruit gegaan.

Typerend voor de ontluistering van de kerk is de kale preekstoel. De uit 1550 daterende preekstoel is vol prachtig houtsnijwerk, maar je vindt er geen opengeslagen bijbel meer. Het Woord van God is er tot zwijgen gebracht.

Wilt u de kerk bezoeken, kom dan een keer voor een koopjesbeurs, bruidsshow, antiekmarkt, boekenmarkt of computerbeurs. Alhoewel, dat is dan wel meestal op zondag. Als triest hoogtepunt van de ontluistering van deze kerk is het dat in de Pinksterweek 1995 in de Grote Kerk een paranormale beurs werd gehouden. Als werkplaats van de Heilige Geest mag deze kerk niet meer dienen, voor een onheilige geest is er kennelijk alle ruimte.

Eenzelfde lot is de prachtige Nieuwe Kerk aan het Spui overkomen. Gebouwd in 1656, 'om de gemeente beter met Gods Woord te kunnen dienen', heeft deze kerk als zodanig dienst gedaan tot 1967. Deze kerk is één van de mooiste in de stad. Ook deze kerk is ontmanteld. Er zijn alleen nog preekstoel, herenbanken en een orgel te vinden. Stuk voor stuk monumentale elementen, maar ook hier geen Bijbel meer. Het Woord Gods is er niet meer te horen. En toch is het een kerk die, gebouwd voor de protestantse Woordverkondiging, blijft spreken. Boven de hoofdingang staat gebeiteld het Schriftwoord: 'Het Woord Gods blijft in der eeuwigheid'.

De kerk is nu hoofdzakelijk in gebruik als congresgebouw of als cateringlocatie van het Congresgebouw.

De enige oude hervormde kerk in de binnenstad die als kerk nog dienst doet is de Kloosterkerk. Misschien ook daarom trekt de oecumenische gemeente, die sinds 1942 in deze kerk samenkomt de meeste kerkgangers. Zij komen uit Den Haag en daarbuiten. De prediking in de Kloosterkerk wordt geïnspireerd door de Amsterdamse School.

Ik heb de indruk dat de centrale organen van de Haagse hervormde gemeente er niet om treuren dat kerken als de Grote en de Nieuwe niet meer voor de eredienst in gebruik zijn. Een 'theologie van het kerkgebouw' zou mijns inziens in deze stad daarom geen kwaad kunnen. Ik vraag me ook af of wij als Haagse hervormde gemeente nog 'geloven' dat wij een Woord voor de wereld hebben. Wat wij de stad te bieden hebben is iets als humaniteit. En daarvoor heb je geen kerkgebouwen nodig. Kerkdiensten kunnen voordeliger gehouden worden in een of andere zaal.

Beginjaren 60 telde men in de stad ruim 30 hervormde kerken en kapellen met samen meer dan 20.000 zitplaatsen. In sommige kerken werden dubbele ochtenddiensten gehouden. Massaal ging hervormd Den Haag naar de kerk. Voor de 2500 kerkgangers van nu zullen er volgend jaar zo'n tien kerken over zijn. Dit jaar wordt er drastisch gesnoeid in het gebouwenbestand. De hervormde kerken worden steeds meer weggedrongen uit het stadsbeeld.

Maar ja, je moet wat. Als er niets gebeurd slokken de dure kerkgebouwen het schaarse geld op. En onze kerkvoogdij zit nu eenmaal niet zo goed bij kas als onze Hervormde Diaconie. Die heeft een vermogen van zo'n 60 miljoen.

Haagse voorgangers geen voorbijgangers

De eerste predikant na de Reformatie kwam in 1574. Honderden anderen zijn hem sindsdien gevolgd. Onder hen velen die wij heden ten dage nog bij name kennen. Laat ik u een aantal namen noemen. Daar was de remonstrantse voorman Johannes Wttenbogaert en zijn contra-remonstrantse collega Henricus Rosaeus. Rosaeus vervulde op 23 juli 1617, in aanwezigheid van Prins Maurits, de dienst in de Kloosterkerk, nadat deze op 5 juli door de Contra-Remonstranten in gebruik genomen was.

Daar was Eleazar Lootius, die op 2 mei 1656 de openingsdienst vervulde van de Nieuwe Kerk aan het Spui. Daar waren Stermont en Simonides. Daar was de predikant-dichter Joannes Vollenhove. Daar waren Saldenus, Beukelman en Nieuwland. Hoe groot de onderlinge verscheidenheid ook geweest zal zijn, één ding hadden zij bijna allemaal gemeen: men kwam hier (vaak op jonge leeftijd) in Den Haag en men ging er niet meer weg. Van 1600 tot 1900 zijn er zo'n 115 predikanten gekomen. Slechts één van hen is weer vertrokken naar een andere gemeente. Dat was C. B. Oorthuys; hij had iets met Katwijk. Hij was er in 1848 geboren; in 1886 werd Katwijk zijn zesde gemeente; in 1888 kwam hij naar Den Haag om in 1893 opnieuw naar Katwijk te gaan.

Verder zijn er (slechts!) enkelen benoemd tot hoogleraar of in een ander kerkelijk ambt; een klein aantal is van Den Haag losgemaakt. De overigen zijn hier overleden of met emeritaat gegaan. Ook in deze eeuw is de tendens van blijven nog duidelijk zichtbaar.

Nog een aantal welluidende namen uit de vorige eeuw noem ik u: de man van het Adres, Molenaar; de man van de Pastorie van Mastland, Van Koetsveld; de latere hoogleraar J. H. Gunning; de ethische Van Gheel Gildemeester.

Nog steeds worden door oudere gemeenteleden met respect genoemd de namen van predikanten uit deze eeuw: E. J. W. Posthumus Meyes, D. A. van den Bosch, K. H. E. Gravemeyer, A. K. Straatsma.

Een opmerkelijk detail: voor zover mij bekend is er tot nu toe in Den Haag nog geen enkele vrouwelijke predikant voor gewone werkzaamheden geweest.

Ik schat dat Den Haag na de oorlog tegen de 40 hervormde predikanten telde. Dat zijn er nu geen 15 meer. Ondertussen zijn de velden wit om te oogsten. Nu zijn voor die oogst niet alleen predikanten nodig. Wie zich geroepen voelt, kome hier wonen en werken.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen