Theoloog van de navolging (2)

Hoewel Bonhoeffer later in zijn gevangenisbrieven schrijft, dat Navolging duidelijk z'n eenzijdigheden had vanwege de nood van de tijd, is de vernieuwing van de christelijke gemeente een thema gebleven, dat Bonhoeffer tot het einde toe heeft beziggehouden. Ja juist weer opnieuw in de gevangenis, waar dan de beroemde brieven, uitgegeven onder de titel Verzet en Overgave, geschreven zijn. De bespreking van deze brieven is een onderwerp apart. Duidelijk is in ieder geval, dat hij zich dan opnieuw bezint op de crisis van het christendom en dat hij het antwoord opnieuw zoekt in de richting van gemeenschap met Christus en solidariteit met de lijdenden. Belangrijk is in dit verband vooral zijn schema voor een studie ontworpen in de gevangenis, bestaande uit drie hoofdstukken:1. Situatieschets van het christendom; 2. Wat is eigenlijk christelijk geloof; 3. Consequenties. Zijn antwoord op 'Wat is eigenlijk christelijk geloof' is: ontmoeting met Jezus Christus. Geloven is: deelnemen aan het bestaan van Jezus: menswording, kruis, opstanding. Onze verhouding tot God is een nieuw leven, gericht op de ander, deelnemend aan het bestaan van Jezus. Het christelijk bijbels geloof staat en valt niet met leertegenstellingen.

En wat betreft 'consequenties': de kerk is pad kerk als zij er is voor anderen. Hier loopt een lijn vanaf zijn dissertatie. De kerk moet niet heersend zijn, maar helpend en dienend.

Nu kunnen deze laatste woorden gemakkelijk moraliserend worden uitgelegd. We komen dan bij een populaire Bonhoefferinterpretatie, die in de jaren zestig en zeventig opgang heeft gemaakt: Bonhoeffer als de kerkvader van een moderne, horizontale, immanente theologie, waarin alles gezet wordt op de kaart van de opdracht voor de kerk om in de wereld het goede te doen.

Naar mijn mening is deze interpretatie onjuist. Helemaal aan de andere kant van het spectrum van interpretaties vinden we dan bijvoorbeeld een conservatieve evangelische theoloog als Georg Huntemann, die stelt dat Bonhoeffer juist de nieuwe kerkvader van evangelische orthodoxe christenen moet worden. Immers Bonhoeffer heeft de crisis van de moderne westerse cultuur en ook van het traditionele christendom gepeild als geen ander en volgens Huntemann is daarop zijn antwoord geweest: een persoonlijke relatie met Jezus Christus, door Huntemarm zelfs 'Christusmystiek' genoemd, hetgeen inhoud: niet meer ik leef, maar Christus leeft in mij. Die Christus leeft in mij, die er was voor anderen tot in de dood. Maar dan is het 'er zijn voor anderen' dus op geen enkele manier een morele prestatie van mensen, die na de dood van God het leven van Jezus op aarde voortzetten (Dor. Sölle), doch puur vrucht van zijn mystieke inwoning door de Geest.

Ik denk, dat Huntemann te ver gaat in het annexeren van Bonhoeffer als kerkvader der evangelicalen, want wanneer de evangelicalen werkelijk Bonhoeffer als kerkvader zouden accepteren, dan zou er nog een behoorlijke verbouwing van hun theologische huis moeten plaatsvinden. Om maar één ding te noemen: Bonhoeffer was iemand die niet afwijzend stond ten opzichte van het historisch-kritisch onderzoek van de bijbel. Toch heeft Huntemann in één centraal ding volkomen gelijk: Wie Bonhoeffer wil interpreteren op grond van zijn gevangenisbrieven zonder de diepte van Navolging daarin mee te laten klinken, doet hem geen recht. Bonhoeffer heeft Navolging in de kern, namelijk dat het gaat om deelnemen aan het bestaan van Jezus, nooit teruggenomen. Wat ligt dan meer voor de hand dan te zoeken juist naar de verbinding tussen dit boek en zijn latere werk.. Dat zou ik zeker ieder aan willen raden.

Goedkope genade

Tenslotte dan nog iets over het boek Navolging zelf. De openingszin is kenmerkend voor het hele boek: 'Goedkope genade is de doodsvijand van onze kerk. Heden ten dage gaat onze strijd om de kostbare genade.'

Goedkope genade betekent genade als leer, als principe, als systeem. Het hele verval van het protestantisme en de crisis van het christendom hebben volgens Bonhoeffer hier mee te maken. Voor Luther was het een existentiële ontdekking, die heel z'n leven omzette, dat goddelozen gerechtvaardigd worden om niet. Voor de volgelingen werd het een leer, een systeem, waarbij hun leven onveranderd bleef. Zo is de kerk hoedster en uitdeelster van de genademiddelen geworden. In woord en sacrament heeft men deel aan de genade, zo meent men zonder dat het leven verandert.

Bonhoeffer schuwt geen krasse uitspraken: 'Als de raven hebben wij ons verzameld om het lijk van de goedkope genade; daaruit ontvingen we het vergif, waaraan de navolging van Jezus onder ons stierf.' 'Is de prijs, die we heden ten dage moeten betalen met de ineenstorting van de georganiseerde kerken, iets anders dan een noodzakelijke consequentie van te goedkoop verworven genade? '

Het is duidelijk dat Bonhoeffer hier spreekt over de Lutherse volkskerk, waar veelal een persoonlijk geloof de plaats had ingeruimd voor een sacramentalistisch geloof: door de doop behoren wij alleen tot het lichaam van de Heer. We bevestigen dat in onze confirmatie en de eucharistie op hoogtijdagen met aan het einde een kerkelijke begrafenis. Christendom op wielen, cultuurchristendom, volkskerkgeloof of hoe je het ook maar noemen wilt. Toch maken we ons er veel te gemakkelijk vanaf, wanneer we zouden menen dat wij aan deze kritiek geen boodschap hebben wanneer we één of twee keer per zondag naar de kerk gaan en trouw al onze christelijke plichten vervullen. Is dat navolging? Of hebben we het dan nog niet verder gebracht dan de rijke jongeling aan wie Bonhoeffer een uitvoerige passage wijdt? Bonhoeffer zegt dat wij in onze bijbeluitleg heel handig geworden zijn in het onschadelijk maken van de eenvoudige, directe gehoorzaamheid, die Jezus vraagt. Wij zeggen: de uitspraken van de Bergrede kunnen niet letterlijk bedoeld zijn; wij bouwen er dus redeneringen omheen, die ten diepste als doel hebben niet concreet te hoeven gehoorzamen, maar slechts een beschouwing te koesteren over gehoorzaamheid. Natuurlijk betekent dat niet voor ieder die de geschiedenis van de rijke jongeling leest, dat hij ook alles moet verkopen. Maar wat moet hij dan wel? Waartoe roept Jezus hem? Waar voelt hij de pijn, de breuk? Wanneer hij nergens pijn voelt en een breuk, heeft hij de geschiedenis verdraaid.

Zo ontwikkelt Bonhoeffer de grondthese van zijn boek: alleen de gelovige gehoorzaamt en alleen de gehoorzame gelooft.

Dat alleen de gelovige gehoorzaamt, daar zijn we mee vertrouwd, maar dat alleen de gehoorzame gelooft, roept bij ons vragen op. De reformatorische traditie heeft immers onderscheiden tussen rechtvaardiging en heiliging. Geloven hoort bij rechtvaardiging (zondag 23 HC) en gehoorzamen hoort bij de heiliging of dankbaarheid, het derde stuk van de catechismus.

Bovendien, wanneer Calvijn spreekt over de gehoorzaamheid, die God van ons vraagt, dan zegt hij, dat die slechts voort kan komen uit een innerlijke verandering van ons hart. 'Het gaat immers niet om een verandering in de uiterlijke werken, maar in de ziel zelf.', zegt Calvijn. Eerst als de ziel haar oude wezen heeft afgelegd, kan ze vruchten voortbrengen, die beantwoorden aan haar vernieuwing.

Het is duidelijk, dat Calvijn het moralisme fundamenteel te boven wilde komen. Maar in de traditie na hem is het gevolg wel geweest, dat bekering vaak bleef steken in een innerlijke geestelijke verandering zonder de eenvoudige directe, radicale keuzen, waarom het in de gehoorzaamheid gaat. Bonhoeffer's these snijdt dus niet alleen diep in elke sacramentalistische wijze van geloven: we zijn gedoopt, gaan ten avondmaal etc. dus we zijn christen. Evenzeer kritiseert hij een piëtisch traditie, die de roep tot gehoorzaamheid vaak inwisselde voor een innerlijke geestelijke verandering. Beide posities probeert Bonhoeffer te boven te komen door zijn dubbele these: alleen de gelovige gehoorzaamt en alleen de gehoorzame gelooft. Het geheim van de verbinding ligt in het gegrepen zijn door de roepende Christus. Het is genade dat Hij roept, het is genade te mogen ge-hoorzamen. Eenvoudige gehoorzaamheid is er in de ontmoeting met de levende Christus, in wezen een mystieke aangelegenheid.

Consequenties

Wanneer ik nu tenslotte een paar lijnen probeer aan te geven waar Bonhoeffer's theologie ons vandaag praktisch toe leidt, dan zou ik dat als volgt willen samenvatten.

1. Laten we lessen trekken uit de geschiedenis van een cultuur-christendom, dat het op beslissende momenten zo beslissend liet afweten. Wat betreft de Hervormde Kerk: restauratie van de vaderlandse volkskerk zonder werkelijke vernieuwing in de geest zoals Bonhoeffer daarover spreekt, is een volstrekt doodlopend spoor. Er wordt soms over de vaderlandse volkskerk gesproken op een romantische manier, alsof die niet in vele opzichten aan wereldgelijkvormigheid is ten onder gegaan. Het kan nooit gaan om restauratie, maar het moet gaan om vernieuwing. Dat geldt voor alle volkskerken in Europa, ook voor de Hervormde Kerk. Zij dragen de schuld met Èich mee van het laten verwateren van het christendom.

2. Afgescheiden kerken moeten beseffen, dat bij hen ook na de aanvankelijke gloed van de voortrekkers, de gezapigheid op kan gaan treden, de gearriveerdheid, waardoor naar binnen toe de genade is uitgehold als goedkope genade en naar buiten toe geen werfkracht meer optreedt. Geldt dit vandaag niet voor een groot deel van de afgescheiden kerken? Waar is het zoutend zout en lichtend licht zijn? Waar is de eenvoudige gehoorzaamheid in de navolging van Christus en in solidariteit met een gehavende, gescheurde cultuur?

Bonhoeffer is de theoloog die ons ook vandaag oproept tot vernieuwing en radicale keuzes: tegelijk diep verbonden met Jezus Christus in een unio mystica èn solidair met een wereld in nood. In de navolging van Hem leven voor anderen. Radicaal en evangelisch.

Volgens Bonhoeffer heeft navolging ook altijd te maken met concrete eerste stappen. Uit welke concrete veranderingen in ons leven blijkt dat we Jezus' roepstem hebben gehoord? Een vraag om ook steeds persoonlijk mee bezig te blijven.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen