Een veelbewogen leven

Tot aan de eerste afzetting
De orthodoxe leer had in Nicéa getriomfeerd. De belijdenis van Christus' godheid was tegenover Arius duidelijk naar voren gebracht. Voor de gedachte dat Jezus een halfgod was, was geen plaats in de kerk. Deze overwinning betekende echter niet dat nu alle problemen voorbij waren. Het leven van Athanasius zou dat maar al te duidelijk laten zien.
Drie jaar na Nicéa – 328 – sterft Alexander, de orthodoxe patriarch van Alexandrië. Zijn opvolger wordt zijn secretaris Athanasius, die in Nicéa zijn rechterhand geweest was. Athanasius zal de lijn van zijn voorganger trouw voortzetten en dé grote pleitbezorger worden voor de leer van Christus' Godheid.
Inmiddels heeft er in het koninklijk paleis een meningsverandering plaatsgevonden ten gunste van Arius. Constantijn, die de besluiten van Nicéa bekrachtigd had, herstelt Arius' vriend Eusebius van Nicomedië weer in eer en probeert dat ook met Arius. (Overigens sterft Arius plotseling de dag voor hij opnieuw in zijn ambt-bevestigd zou worden.)
Athanasius daarentegen werd in 335 in ballingschap gestuurd, omdat hij Arius niet wilde accepteren.
De ballingschap van Athanasius – in totaal zou hij vijf keer van zijn plaats verwijderd worden – gaat naar Trier (nu Duitsland). Daar komt hij in contact met westerse theologen, met wie Athanasius eensgeestes is. In het westen slaat Arius' idee van Christus als halfgod helemaal niet aan.

Na de dood van Constantijn
Inmiddels is keizer Constantijn gestorven (337).
Zijn drie zonen volgen hem op; ze krijgen elk een derde deel van het grote Romeinse Rijk. Twee zonen van Constantijn zijn Athanasius gunstig gezind. Athanasius mag daarom terug naar Alexandrië. Als later alleen de oudste zoon Constantius overblijft en alleenheerser wordt, krijgt onze patriarch het zwaar te verduren, want deze vorst is bijzonder gebeten op Athanasius.
Van 340-346 verkeert Athanasius opnieuw in ballingschap. Nu in Rome.
In 353 weigert hij in te stemmen met theologen die zeggen dat Christus gelijksoortig van wezen is met de Vader. Nicéa had besloten: Christus is gelijk in wezen (homo-ousios) met de Vader, maar deze theologen wilden een zwakkere uitdrukking: Christus was van een gelijksoortig wezen (homoi-ousios) als de Vader. Dat was een ontoelaatbare verzwakking en Athanasius verzette zich er fel tegen.
Twee jaar later bepaalt keizer Constantius dat de orthodoxe leer ontoelaatbaar is. Voor mensen als Athanasius is geen plaats in de kerk. Op een synode te Milaan wordt dit vastgelegd. Onder dwang gaan veel bisschoppen akkoord met de nieuwe lijn. Slechts enkelen hebben er een (nieuwe) ballingschap voor over en onder hen is Athanasius. Deze ballingschap, die Athanasius doorbrengt bij monniken in de Egyptische woestijn, duurt 5 jaar (356-361). Nog nooit tevoren heeft de orthodoxe leer er zo slecht voor gestaan.
Er is slechts één lichtpunt: de tegenstanders van Athanasius raken onderling zeer verdeeld. De linkervleugel wordt daarbij zo machtig, dat zelfs degenen die het aanvankelijk niet met Athanasius eens waren – de homoi-ousianen – nu in zijn richting gedreven worden. Door de toenemende, zich radicaliserende vrijzinnigheid, krijgt het orthodoxe standpunt weer aantrekkingskracht. De westerse theologen hadden al eerder Athanasius hun instemming betuigd.

Julianus
Niet alleen op godsdienstig vlak, ook op politiek vlak vinden ingrijpende veranderingen plaats. De laatste zoon van Constantijn de Grote sterft zonder kinderen (361). Wie zal hem opvolgen? Het blijkt een achterneef te zijn: Julianus. Deze Julianus heeft als bijnaam 'de Afvallige', omdat hij later het christendom vaarwel zegt en het heidendom weer probeert in te voeren. Dat lukt hem echter niet, mede omdat zijn regering maar heel kort is. Reeds in 363 sterft hij. Tijdens zijn regering wordt Athanasius – die als oproerkraaier betiteld wordt – voor de vierde keer verbannen. 'Het is maar een wolkje', moet hij toen van Julianus gezegd hebben, "t Is zo voorbij.'

Eindelijk overeenstemming
Ondertussen hebben op geestelijk gebied de zaken een radicale wending genomen.
Tijdens de regering van Julianus is er een synode bijeen geweest. Westerse en oosterse-christenen hebben toen elkaar gevonden. Men beleed de éénheid van God – er is maar één God, maar ook de verscheidenheid van Personen: we spreken immers over Vader, Zoon en Heilige Geest. Dit bracht men op de volgende formule: één in Wezen en drie Personen. Er is één goddelijk Wezen (God), maar dit Wezen bestaat in drie Personen: Vader, Zoon en Heilige Geest.
Deze formulering is de spreekregel van de kerk geworden. Daarin heeft men de drie-eenheid, zoals die vanuit de Schrift tot ons komt, niet willen verklaren of uiteenrafelen, maar eerbiedig willen belijden. In deze spreekregel komt zowel de Eenheid als de Drie-heid goed tot uitdrukking.
Dit was een glansrijke overwinning voor de orthodoxe leer. De strijd van Athanasius was niet vergeefs geweest.
Veelzeggend is, dat mede door de verplichte ballingschappen in het Westen, de Egyptenaar Athanasius Oost en West heeft mogen verenigen. Uit de ballingschappen zijn vruchtbare contacten gegroeid, waardoor de overwinning van de orthodoxe leer voorbereid werd. Athanasius' rusteloze leven was niet tevergeefs!

Levenseinde en betekenis
Nog één keer heeft Athanasius zijn geliefd Alexandrië moeten verlaten. Dat was onder de nieuwe Ariaans gezinde keizer Valens. Maar deze laatste ballingschap was slechts van korte duur.
Op 2 of 3 mei 373 is Athanasius in alle rust te Alexandrië gestorven. Hij had zijn levensdoel bereikt: de waarachtige en volkomen Godheid van de Zoon en van de Heilige Geest waren gewaarborgd en zouden op het oecumenisch concilie van Constantinopel (381) voorgoed bevestigd worden.*) Op dat concilie werd de leer en de geloofsbelijdenis van Nicéa bekrachtigd. Het is met reden dat Gregorius van Nazianze (gest. 389) onze Alexandrijn noemt 'de pilaar der kerk'!
Athanasius was een machtig kerkvorst – niet voor niets bekleedde hij één van de vijf machtigste plaatsen in het kerkelijk Ieven – het patriarchaat van Alexandrië. Hij was een krachtig bestuurder, maar daarbij een gelovig theoloog, die de kerk belangrijke diensten heeft verleend. God schonk in Athanasius heel veel!

A. J. van den Herik, Moordrecht

VOETNOOT

* De 'Geloofsvorm en bekentenis van Athanasius' zoals wij die achter in ons kerkboek vinden is niet van Athanasius. Ze is wel in zijn geest geschreven, maar dateert in zijn huidige vorm uit de 5e of 6e eeuw en is afkomstig uit Gallië (Frankrijk). De ondertitel in ons kerkboek 'van den H. Athanasius, Bisschop van Alexandrië. Geschreven in het jaar 333 na de geboorte van Christus' is historisch onjuist.
Overigens is de geloofsbelijdenis van Nicéa-Constantinopel de énige, overal geaccepteerde geloofsbelijdenis, het enige echt oecumenische symbool!

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen