Naar het land van Luther en Bach

6. Wittenberg (2)

Als het even kan moeten we in Wittenberg enkele dagen verblijven, het liefst ook een zondag, zodat we naar een van beide historische kerken, de Marien-stadskerk of de Slotkerk, ter kerke kunnen gaan. Het gaat in een lutherse eredienst wat anders toe dan wij gewend zijn, maar dat is niet erg, zolang Christus maar gepreekt wordt als de Weg, de Waarheid en het Leven, en het verbreedt de blik. We denken aan het boekje van Luther, dat in de Lutherhalle te zien was, en dat als titel heeft: 'De prediking van de vergeving der zonden door de naam van Christus, dat is het evangelie'.

Marienkerk of stadskerk
Onze eerste gang is naar de Marienkirche, het oudste bouwwerk van Wittenberg, de preekkerk van Luther. Het is een ruime hallenkerk, die meermalen vernieuwd is, met een prachtig interieur. Het behoorde bij Luthers taak hier tweemaal per week te preken. In deze kerk leidde Luther in 1522 de eerste protestantse avondmaalsdienst, waarbij het avondmaal in twee gestalten, brood en wijn, werd uitgereikt.
Voordat we naar binnen gaan, kijken we rond. Op het plein achter de kerk staat het borstbeeld van Bugenhagen, de eerste stadspredikant van Wittenberg (1485- 1558):  'Johannes Bugenhagen Pommeranus', luidt het opschrift. Dat Pommeranus komt van 'Pommeren', uit welke Noord-Duitse stad Bugenhagen afkomstig was. Aan de zijkant van het plein, op nummer 9, staat de grote pastorie waar hij woonde. Het opschrift boven de ingang vermeldt het. Bugenhagen zegende in deze kerk het huwelijk van Luther en Katharina in.
We gaan de kerk in. De kansel is niet meer die van Luther; die staat nu immers in de Lutherhalle. Het prachtige doopvont, met op het bekken afbeeldingen van apostelen, en gedragen door leeuwenfiguren, is het oudste voorwerp van de kerk (1457). Ons boeit vooral een prachtig schilderij van de voorstelling in de tempel uit 1569 en een schilderstok van Lucas Cranach de jongere, 'De wijngaard des Heeren', vol symboliek: de arbeiders in de wijngaard zijn o.a. Luther, Melanchthon en Bugenhagen, die druk bezig zijn de wijngaard te zuiveren; de wijngaard brengt stinkende vruchten voort, wat te wijten is aan de boze wijngaardeniers (de paus en de rooms-katholieke geestelijkheid); links onder: Christus houdt de paus en zijn aanhang tegen.

Reformatie-altaar
Waar het ons vooral om gaat is het beroemde Reformatie-altaar, geschilderd door Lucas Cranach (1547). Links zien we Melanchthon, die een kind boven een groot doopvont de doop bedient. Midden het laatste Avondmaal, waar Luther als jonker Georg, zittend tussen de apostelen, de beker (!) aangereikt krijgt, een echt reformatorische voorstelling, omdat de rooms-katholieke gelovige alleen maar het brood kreeg. Jezus geeft de verrader Judas, die zijn hand stevig op de beurs houdt, de bete in de mond. Rechts Bugenhagen, die twee mensen de biecht afneemt: de knielende man is een boetvaardige gelovige, de ander een onboetvaardige, die met gebonden handen wordt weggezonden.
Bijzonder beeldrijk is de predella (onderstuk): Luther predikend, waarbij hij naar de gekruisigde Christus wijst. Onder zijn gehoor zitten zijn vrouw, een van zijn zoontjes en de schilder Lucas Cranach zelf (met baard).

Het 'jodenzwijn'
We verlaten de kerk, lopen om de kerk heen en kijken aan de oosthoek van de zuidelijke koormuur naar een ornament vlak onder de dakrand. Het geldt als de oudste antisemitische karikatuur van Duitsland: een 'jodenzwijn', dat mensen vertrapt. Het ornament is waarschijnlijk van 1304, dus Luther moet het hebben gekend. We kijken er bedroefd haar. Onder dit smaadteken heeft de gemeente van Wittenberg in 1988, vijftig jaar na de pogromnacht, in het plaveisel een bronzen gedenkplaat laten aanbrengen, met een excuus-aanbieding en o.a. in het Hebreeuws de woorden 'Uit de diepte roep ik tot u, o Heere. ' Hier staan we stil en denken aan het lijden van het joodse volk de eeuwen door.

Slotkerk
Nu gaan we toch echt naar de Slotkerk, de kerk waar Luther op 31 oktober 1517 de 95 stellingen aansloeg. De toren, 88 meter hoog, waarvan het bovenste deel de keizerlijke kroon symboliseert (uit 1892), valt op. Van ver kunnen we de woorden in mozaïek, op de witte band lezen: 'Ein feste Burg ist unser Gott, ein gute Wehr und Waffen.'
De kerk was vanaf 1507 de universiteitskerk, tot de universiteit in 1817 met die van Halle verenigd werd. Ook in deze kerk heeft Luther dikwijls gepreekt.

Stellingendeur
We staan voor de deur waar Luther zijn 95 stellingen tegen de aflaathandel aansloeg. Het is niet meer dezelfde deur, want deze werd in de Zevenjarige oorlog (1756- 1763) verbrand. De huidige bronzen deur is uit 1858. Maar de stellingen, opnieuw in de Latijnse tekst aangebracht, zijn dezelfde, onder andere: 'Iedere christen, die oprecht berouw heeft, heeft volkomen vrijspraak van straf en schuld, ook zonder aflaat' (stelling 36). 'De ware schat van de kerk is het heilig Evangelie van de eer en de genade van God (stelling 62). En de plaats is ook dezelfde. Vóór deze ingang stond het lichaam van Luther voordat het in de kerk werd binnengedragen om ter aarde besteld te worden. Boven de stellingen, naast de Gekruisigde Christus, links Luther, de Bijbel in de hand, rechts Melanchthon met de Augsburgse Confessie, beiden knielend; op de achtergrond het silhouet van Wittenberg.

Naar binnen
Door een andere ingang gaan we naar binnen. We zien de 95 stellingen, nu in de Duitse taal. Erboven de woorden: 'Uit liefde tot de waarheid.'
Het interieur is lang niet meer hetzelfde als in de tijd van Luther. Toch gaat er in deze kerk veel door ons heen. Aan de bovenrand bronzen medailles van voorlopers van de Reformatie en geleerden en kunstenaars uit die tijd. In de ramen de wapens van Duitse steden, die zich al vroeg bij de Reformatie aangesloten hadden. Rechts aan de muur schilderingen van Luther en Melanchthon van een 18e-eeuwse schilder, die daarbij gebruik maakte van Cranachs schilderstukken. Daarnaast het standbeeld van Johann Hinrich Wichern, de grondlegger van de Innere Mission, die op de Wittenberger Kerkendag in 1848 in deze kerk zijn indrukwekkende rede hield.
We lopen naar voren. Vóór de kansel het graf van Luther, een eenvoudige stenen tombe, met op de bronzen plaat in het Latijn de woorden: 'Hier is begraven het lichaam van de doctor in de heilige theologie, Martin Luther, die in het jaar van Christus 1546 op de 18e februari in zijn geboortestad Eisleben stierf, nadat hij 63 jaren, 2 maanden en 10 dagen geleefd had.' Luthers vriend Melanchthon leidde de begrafenisdienst. Toen hij het bericht van Luthers dood had vernomen, had hij zijn colleges onderbroken en tot zijn studenten gezegd: 'De wagenmenner van Israël is gevallen.' Rechts tegen de muur een grote bronzen plaat, waarop Luther met de Bijbel en de Lutherroos is afgebeeld. De plaat is een kopie. Het origineel, dat voor Wittenberg bestemd was maar er door allerlei misverstanden nooit is gekomen, bevindt zich in de Michaëliskerk in Jena.
Aan de andere kant van de kansel het precies eendere graf van Melanchthon, met in het Latijn de woorden: 'Hier is begraven het lichaam van de vrome man Philipp Melanchthon, die in het jaar van Christus 1560 op 19 april in deze stad stierf, nadat hij 63 jaren, 2 maanden en 2 dagen geleefd had.'
Vóór het altaar het graf van keurvorst Frederik de Wijze, bedekt met een bronzen plaat, gestorven in 1525; rechts daarvan het graf van zijn broer Johann de Standvastige, die in 1532 stierf. Beiden hebben veel voor de Reformatie betekend. Aan de linkerzijde van het koor het bronzen standbeeld van Frederik de Wijze, uit 1527, een van de mooiste kunstwerken van de Slotkerk. Daartegenover het beeld van Johann de Standvastige uit 1534. Ook Lucas Cranach, het kan bijna niet anders, is in deze kerk begraven. En er is de grafsteen van Albrecht van Mansfeld, die we in het artikel over Mansfeld tegenkwamen.

Slot
Naast de kerk het renaissanceslot, dat Frederik de Wijze in 1489 liet bouwen en waar hij woonde. Alleen de westvleugel en de twee massieve hoektorens zijn nog oorspronkelijk. Nu is er een jeugdherberg, een natuur- en volkenkundig museum en het gemeentearchief in ondergebracht.

Poort naar het paradijs
Vol indrukken kijken we nog eens naar de stellingendeur. Nee, de originele deur is er niet meer. Maar de andere deur is er nog wel, de deur naar het paradijs, die Luther, gebogen over de Romeinenbrief, ontdekte: 'We worden om niet gerechtvaardigd, uit Zijn genade, door de verlossing, die in Christus Jezus is. Wij dan gerechtvaardigd zijnde uit het geloof, hebben vrede bij God, door onze Heere Jezus Christus' (Rom. 3 : 24 en 5 : 1).

Huizen              H. Veldhuizen

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen