Het puritanisme

Het gevoel dat beide woorden oproepen is vrijwel hetzelfde: calvinistisch, puriteins, in beide gevallen wordt er een sfeer opgeroepen van scrupuleuze strengheid, waarbij het leven wordt ingesnoerd tot een vreugdeloze somberheid. In ieder geval is 'puriteins' iets engs en strengs, een achterhaalde levenshouding, die niet meegaat met de tijd. Wie echter werkelijk kennis maakt met de puriteinen en hun gedachtewereld komt tot de verrassende ontdekking dat degenen die in hun dagen (vooral de zestiende en zeventiende eeuw) deze 'geuzennaam' droegen, voluit mensen van hun tijd waren. In zeker zin waren ze zelfs hun tijd vooruit. Zeker als we bedenken dat zij het waren die allerlei democratiserende tendensen in kerk en maatschappij hebben bevorderd en versterkt. Zij waren de geestelijke stichters van de 'nieuwe wereld', toen ze als uitgewekenen uit het oude Europa in Amerika de gelegenheid kregen om de samenleving in kerk en maatschappij zoveel mogelijk gestalte te geven naar de geestelijke overtuigingen die hen in de 'oude wereld' zoveel problemen hadden bezorgd. Hun streven naar een zo groot mogelijke bijbelse zuiverheid (purity) kwam veelal in strijd met de opvattingen van bisschoppen en koningen. In zeker zin waren de puriteinen de progressieven van hun tijd, die de zuivering, die de Reformatie had ingezet, in de grote verbanden van het leven, maar vooral ook in de persoonlijke heiliging concrete gestalte trachtten te geven. Anderzijds stonden zij ook volledig in de traditie van de kerk der eeuwen. Dat bleek onder andere in de voortgaande lijn van de vroomheid, waarbij ze in een ruime oecumenische gezindheid, er geen moeite mee hadden om alles wat voor de Reformatie waarde had voor een waarachtige persoonlijke levensvroomheid rustig mee te nemen.

Een drietal auteurs heeft een geslaagde poging ondernomen om de brede en veelzijdige stroming van het puritanisme voor ons in kaart te brengen. Het zijn in de volgorde waarin ze een deel van het boek voor hun rekening nemen: dr. R. Bisschop, prof. dr. W. van 't Spijker en dr. W. J. op 't Hof. Het feit dat drie Nederlandse (kerk)historici zoveel belangstelling voor deze oorspronkelijke Angelsaksische geestesstroming koesteren mag een bewijs zijn, dat ook de Nederlandse kerk te maken heeft gehad met een sterke beïnvloeding vanuit Engeland. De spiritualiteit in de traditie van de Nadere Reformatie, maar ook de evangelicale vroomheid zijn tot de dag van vandaag sterk gestempeld door puriteinse invloeden, die vooral via vertaalde literatuur in ons land zich lieten gelden.

De geschiedenis in vogelvlucht

Elk van de drie historici geeft een vrucht uit het eigen veld van onderzoek. Dr. Bisschop geeft in het eerste deel een overzicht van de geschiedenis van het puritanisme in de zestiende en zeventiende eeuw. De historische ontwikkeling van het puritanisme, allereerst als belangrijke geestelijke stroming in de kerk van de reformatie in Engeland, die een doorgaande zuivering naar het Woord van God verlangde in kerkelijke structuren en alle levensverbanden. Uiteraard kwam er daartegen ook verzet, van de kant van de overheden, die al deze ernst vaak veel te ver vonden gaan. Ook in Schotland, en na de vereniging van Schotland en Engeland groeide het puritanisme. De Westminster Assembly in de zeventiende eeuw kan gezien worden als het hoogtepunt ook van het Angelsaksische puritanisme. Er is geen sprake van eenduidigheid. Men kon puriteinen aantreffen aan beide kanten van de kerkelijke en politieke fronten. Waar soms geen overeenstemming was in kerkvisie of de loyaliteit aan de overheid, kon er wel weer gemeenschap zijn op het terrein van de persoonlijke vroomheid. Bisschop besluit zijn bijdrage met de ontwikkeling van het puritanisme in Amerika, waar het van grote invloed is gebleken op de vorming van de cultuur in de 'Nieuwe Wereld'.

Prediking, praktijk en pastoraat

Van 't Spijker geeft een overzicht van de theologische hoofdlijnen, door ons kennis te laten maken met verschillende belangrijke vertegenwoordigers van het puritanisme. De nadruk valt op het beslissende belang van het Woord van God op alle terreinen van het leven, het accent op de puriteinse prediking en de praktische pastorale instelling met grote aandacht voor de vernieuwing van het leven van de individuele gelovige. Ook Van 't Spijker schetst een historische lijn van ontwikkeling, maar dan vooral in theologisch opzicht. Hij laat zien dat er ook continentale reformatorische invloeden zijn geweest die het puritanisme in Engeland hebben gestempeld. Aan de hand van de 'grote namen' als bijv. Perkins, Owen, Bunyan, Rutherford, om enkele belangrijke namen te noemen, wordt nagegaan hoe de puriteinen hebben gedacht en geloofd inzake de kerk, de Schrift en het persoonlijk geestelijk leven. Groot accent lag er op de spiritualiteit die een heel concreet karakter droeg in bijv. de gezinsgodsdienst, de onderhouding van de sabbat, de visie op het (persoonlijk) verbond. Uiteraard is het een overzichtsbijdrage, maar dan wel een die een heel goede indruk geeft van het geloof van de puriteinen.

Puriteinse oecumene

In het derde en laatste deel geeft dr. W. J. op 't Hof een overzicht van de 'Internationale invloed van het puritanisme'. Daaruit blijkt dat er met recht gesproken kan worden van een puriteinse 'oecumene'. Uiteraard heeft, gezien de context van deze studie, de invloed in Nederland de meeste aandacht. Die was ook erg groot. Opmerkelijk, zoals Op 't Hof het tekent, was de invloed die er via de militaire aanwezigheid van Engelsen en Schotten in de Nederlanden werd ervaren. Veel puriteinse soldaten die vanwege hun afwijkende opvattingen min of meer ook dienst deden in de Nederlanden, om de druk in eigen land te ontkomen, zorgden via persoonlijke ontmoeting en door verbreiding en vertaling van literatuur dat de puriteinen ook hier bekend werden. Daarbij is wel duidelijk dat de separatistische gedachten op het terrein van de kerkvisie nauwelijks aansloegen, terwijl de invloed van de puriteinse vroomheid des te groter was. De kerkelijke situatie in de Nederlanden was niet te vergelijken met die in Engeland. Mensen als Teellinck, die diep onder de indruk kwamen van de vroomheid van de Engelsen, verbreidden dat wat ze ontvangen hadden in ons land. Maar niet alleen in Nederland, ook Duitsland, Zwitserland en nog veel meer landen ondergingen via de puriteinse literatuur de invloed van deze geestesstroming. Op 't Hof laat zien dat bijvoorbeeld een land als Hongarije in diverse opzichten sterk onder invloed van het puriteinse gedachtegoed heeft gestaan. Zijn bijdrage heeft een sterk specialistisch karakter, in die zin dat het een uitgebreide inkijk geeft in de huidige methode van het historisch onderzoek via de trace-

ƒ ring van edities van puriteinse geschriften. Het enthousiasme van de onderzoeker en zijn grote deskundigheid zijn goed te merken. Maar in een overzichtswerk krijgt dit specialisme m.i. een iets te sterk accent. Aan de andere kant kunnen we wel zien, welk een wonderbaarlijke dwarsverbindingen er soms aan het licht worden gebracht. Zelfs devotionele invloeden van Ignatius van Loyola hebben hun weg gevonden in puriteinse doorwerking. Op 't Hof laat duidelijk zien wat het grote belang is geweest van het puritanisme voor de uitbouw en de geschiedenis van het gereformeerde piëtisme in Europa. Dit boek geeft de resultaten van een onderzoek dat op hoog niveau staat. Toch zal iedere geïnteresseerde er goed in mee kunnen komen. Er worden veel dingen aangereikt en aangeraakt, die tot verdere studie kunnen leiden. In het woord vooraf wordt de wens uitgesproken, dat dit historisch onderzoek zijn relevantie zal hebben voor het heden. Dat zal zeker zo zijn, als de sporen van het gereformeerde, puriteinse in vroomheid en kerk, vers mogen blijven. De geschiedenis, ook van het puritanisme, is nooit een afgesloten boek, maar laat zich doorlezen tot op de dag van vandaag.

M. A. VAN DEN BERG

N.a.v. van Het puritanisme, Geschiedenis, theologie en invloed - door prof. dr. W. van 't Spijker, dr. R. Bisschop en dr. W. J. op 't Hof, Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer, 2001, geb. 416 pag. ƒ 69, 90.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen