De bomen en het bos in de catechese

i. A. Hellenbroek, Voorbeeld der goddelijke waarheden

Ik begin dit overzicht met een heruitgave van het bekende catechisatieboekje van ds. Abraham Hellenbroek te Rotterdam uit 1706. Het werd - zoals in de ondertitel blijkt - geschreven voor de belijdeniscatechisatie en verving in menige gemeente het Kort Begrip, dat een eeuw eerder, in 1608, was geschreven door ds. Herman Faukelius te Middelburg. In een fleurige omslag is dit boekje in een nieuwe druk verschenen. De hoeveelheid herdrukken is zo groot, dat het aantal niet eens bekend is. Het boekje verschijnt nu in twee exemplaren. Het eerste bevat de tekst van de 21 hoofdstukken die de gereformeerde dogmatiek in zakformaat bevatten. Het tweede - het uitgebreide - bevat daarnaast de bijbelteksten als bewijsplaatsen en bijvoorbeeld ook de voornaamste dwalingen van degenen die buiten de Gereformeerde Kerk zijn. In dit boekje vinden we de theologische lijn die onder de bevindelijk gereformeerden een dominante rol heeft gespeeld. Zoals bekend, speelt de uitverkiezing daarin een grote rol en verbonden daarmee is een opvatting over roeping en wedergeboorte die anders is dan in de Heidelbergse Catechismus en Het Kort Begrip. Interessant is dat het bekende voorwoord: 'Geliefde catechisant' in een van de twee uitgaven hertaald is. Hellenbroek laat zich hierin kennen als een pastor die - weliswaar in de context van zijn tijd - dicht bij de catechisanten staat, ook al komt het ons in onze tijd enigszins vreemd voor dat hij de leerlingen ervoor waarschuwt om hun leermeester in de rede te vallen, tegen te spreken of strikvragen voor te leggen. (V)

2. C. J. Meeuse, Werkboekje bij het Voorbeeld

Vanuit deze uitgave kom ik tot een bewerking ervan door drs. C. J. Meeuse. Hij verzorgde een uitgave van het Voorbeeld van Hellenbroek, waarin hij het verouderd taalgebruik enigszins aanpast en de nadruk legt op het leren van bijbelteksten. De uitgave gaat vergezeld van een Werkboekje. Daarin staan op de linkerbladzij de vragen en opdrachten die de catechisanten thuis moeten maken. Op de rechterbladzijde kunnen zij de antwoorden schrijven. Voor welke leeftijdsgroep het boekje bestemd is, wordt niet gezegd.

3. J. H. Donner, Bijbelse geschiedenis

Dan is weer herdrukt het boekje van J. H. Donner: Beknopt onderricht in de bijbelse geschiedenis voor catechisatiën. Ds. Donner leefde van 1824 tot 1903, ging met de Afscheiding mee en was onder andere predikant te Leiden. Hij werd in 1877 director van de Gereformeerde Zending. Het hier genoemde boekje is een van de door hem vervaardigde catechisatieboekjes. Het biedt informatie over de bijbelse geschiedenis: Oude Testament: 36 en Nieuwe Testament: 23 hoofdstukjes. Door de vraag-enantwoordvorm biedt het een mogelijkheid om de hele bijbelse geschiedenis te repeteren. Het boekje is voor jongere catechisanten, hoewel dat niet expliciet vermeld wordt.

4. G. H. Kersten, Korte lessen over Kort Begrip

Vervolgens ligt voor mij een heruitgave van het boekje van ds. G. H. Kersten (1882-1948), Korte Lessen ouer Kort Begrip. Hij schreef dit boekje in 1940, waarna tot op de dag van vandaag herdrukken volgden. De theologie van ds. Kersten, zoals te vinden in zijn Verklaring van de Heidelbergse Catechismus (1948) en Gereformeerde Dogmatiek (1950), vinden we in dit boekje terug. Zo wordt een uiteenzetting gegeven over het genadeverbond, dat - zoals bekend mag zijn - volgens hem in de eeuwigheid werd gesloten tussen God de Vader, handelend voor de drie Goddelijke Personen en Christus als Hoofd van de uitverkorenen (23). Verder komen we in dit boekje tegen het bekende onderscheid tussen uit- en inwendig verbond. Op p. 140-141 gaat het over art. 1, 17 van de Dordtse Leerregels over vroeggestorven kinderen van gelovige ouders. Een parel uit de Canones. Maar ik wrijf (opnieuw) mijn ogen uit, als Kersten hiervan zegt: Dit artikel wil echter geenszins zeggen dat alle kinderen hoofd voor hoofd naar de hemel gaan, als zij jong sterven. Wat bedoeld is als een troost, wordt tot een bron van onzekerheid. Zo moet het toch niet in de catechese.

In een aanhangsel vinden we een samenvatting van enkele artikelen van ds. Kersten over het belijdenis doen. Belijdenis doen is instemmen met de zuivere leer van de kerk en hoeft niet belijdenis van een waar geloof te zijn. Het is meer een kerkelijke aangelegenheid. Het geeft kerkelijk gezien wel toegang tot het Avondmaal, maar dat betekent nog niet dat men ook aan mag gaan.

5. Catechisatieboekjes van ds. L. H. Oosten

Van de hand van ds. L. H. Oosten verscheen een herdruk van het boekje Leer- en Oefenvragen voor de catechisatie. Het is een boekje dat evenals het vorige het Kort Begrip behandelt. Maar wel anders dan het vorige. Het is in zekere zin een echt hervormd catechisatieboekje, omdat het in navolging van de kerkorde van 1951 onderscheid maakt tussen belijdende leden, doopleden en geboorteleden. Geboorteleden zijn leden die uit kerkelijke ouders geboren zijn, maar niet gedoopt zijn. Kohlbruggiaans klinkt het wanneer wordt uitgelegd dat in het kennen van het 'hoe groot' van de zonden en ellenden uit vr. en antw. 1 van het Kort Begrip, gaat om het 'hoe' van het geloof. Het gaat dus om geloofskennis, een andere kennis is niet legitiem. Het geheel wordt telkens afgewisseld met vragen en opdrachten die door de catechisanten moeten worden ingevuld. Men kan daarbij zelf als catecheet selectief te werk gaan in verband met de leeftijd van de catechisanten. Van dezelfde hand verschenen ook catechisatieboekjes over het reeds genoemde Voorbeeld van Hellenbroek (drie deeltjes). Deze volgen dezelfde methode als het vorige boekje: opdrachten wisselen informatie in de vorm van vragen en antwoorden af. Ook nu weer kan de catecheet keuzes maken om rekening te houden met de leeftijd van de jongeren. Zoals verwacht, is deze catechesemethode over Hellenbroek leerstelliger en ook polemischer, al volgt ds. Oosten hem niet in alles. Zo slaat hij bijvoorbeeld de vraag over, waarin staat dat het genadeverbond alleen met de uitverkorenen is opgericht.

6. Ds. P. Korteweg, Uw heilleer

Bij deze uitgaven heeft zich ondertussen weer een nieuwe catechesemethode gevoegd. Ze is van ds. P. Korteweg uit IJzendoorn en heet Uw heilleer. Het gaat om een serie van vier deeltjes: 1. Heilsorde; 2. Heilsfeiten; 3. Heilserkentenis; 4. Heilsspoor. Het eerste deeltje behandelt in twintig lessen de heilsorde voor oudere catechisanten. Iedere les bestaat uit een aantal vaste onderdelen: een bijbelstudie, de les, een invuloefening, vragen en leeropdrachten. Theologisch bezien gaat het boekje uit van de volgorde: verkiezing, roeping, wedergeboorte, herschepping, geloof enz. Het maakt (met Comrie) onderscheid tussen de hebbe-

lijkheid van het geloof en de dadelijkheid van het geloof. Het begeeft zich dus in de lijn van Hellenbroek. Het deeltje Heilserkentenis is bestemd voor de belijdeniscatechisatie en behandelt het Kort Begrip. Per les worden een bijbelstudie, een les en een verwerking aangeboden. Nadruk wordt gelegd op het gesprek. Het boekje gaat ook in op de vraag wat belijdenis doen is ook als het vragen van toegang tot het Avondmaal. Men heeft als belijdend lidmaat een kerkelijk recht daartoe, maar nodig is het goddelijk recht. Dat hebben we alleen als we wedergeboren zijn. De laatste drie lessen gaan over het Avondmaal en het Avondmaalsformulier. Ook dit boekje staat inhoudelijk dicht bij Hellenbroek.

Tot zover verschillende oude en nieuwe catechisatie-uitgaven. Kenmerkend voor deze uitgaven is dat zij sterk gericht zijn op het verwerven van kennis en derhalve cognitief van aard zijn. De catecheet zelf zal ervoor moeten zorgen dat ook het hart van de catechisanten erbij betrokken wordt. Dat is een moeilijke opdracht, want in geen van deze methoden worden daarvoor aanwijzingen of werkvormen aangereikt. Het kan toch niet de bedoeling zijn dat de jongeren alleen maar op cognitieve wijze met de gereformeerde dogmatiek in zakformaat in aanraking komen. Het zal toch op een of andere wijze noodzakelijk zijn om de brug te slaan naar de leefwereld en belevingswereld van de jongeren nu. Maar hoe? Daar krijgen we geen antwoord op.

7. Ds. P. van der Kraan e.a., Leren om te leven

De laatste catechesemethode die ik noem, is Leren om te leuen, 2 delen, van de hand van ds. P. van der Kraan, ds. A. J. van den Herik, A. Pais. Aan de heruitgave van deel 1 is ook de naam van dr. N. A. Broer verbonden. Het gaat om een handleiding voor de catecheet en lesboeken voor de catechisanten.

Deze methode betreft allereerst een heruitgave van deel 1 voor de jongste catechisatiegroep van 12- tot 14-jarigen. Ze behandelt de Bijbel, in twee delen, corresponderend met het Oude en het Nieuwe Testament (resp. 19 en 20 lessen). Theologisch staat het koningschap van God centraal. Het is een methode die hecht aan bijbelkennis, ook in cognitieve zin. Ook probeert men de jongeren meer inzicht te geven en vertrouwd te maken met het Woord van God. Dat betreft ook vaardigheden en gewoonten, zoals persoonlijk bijbellezen. In 1999 verscheen deze methode voor het eerst. Nu dan opnieuw, maar wel anders. Niet wat de inhoud betreft, maar wel in uitvoering. In verschillende opzichten wijkt deze uitgave op dit punt af van de eerste druk.

Het verschil betreft voornamelijk de wijze waarop de leerstof aan de orde wordt gesteld. Allereerst krijgt de catechisant niet meer een lesboek en daarnaast een werkboek, maar één lesboek, waarin de opdrachten uit het werkboek zijn opgenomen.

Dat lijkt me een verbetering. Maar belangrijker nog is dat in de handleiding behalve verantwoording van theologische, didactische en pedagogische uitgangspunten, bij elke les drie nieuwe werkvormen worden aangereikt, waarmee de catecheet de leerstof van een les kan aanbieden. Men moet zelf een keuze maken uit deze werkvormen. Het gaat dan om werkvormen waarbij jongeren worden ingeschakeld en worden geactiveerd. Nu eens door een appèl te doen op hun gevoel, dan weer op hun mening. Ook kan men de catechisanten in groepjes aan het werk zetten. Het is de taak van de catecheet om deze werkvormen te vervlechten met de informatie en opdrachten die in de lessen zelf staan. Het zijn over het algemeen laagdrempelige, gemakkelijk te hanteren werkvormen. Het lijkt me voor jongeren zelf fijn dat op deze wijze getracht wordt aansluiting te zoeken bij hun leef- en belevingswereld. Nu zal het de kunst zijn om toch de oorspronkelijke bedoeling van de methode te handhaven, namelijk kennis bijbrengen. Temeer daar het de vraag is of in onze tijd jongeren van 12 tot 14 jaar nog wel die gretigheid naar kennis hebben, waar de samenstellers op mikken (Handleiding I, 8). Ook zal het worstelen zijn met de tijd. Hoe kan men zoveel dingen in drie kwartier aan de orde stellen, zonder er te snel (en dus te vlak) doorheen te gaan. De catecheet zal keuzes moeten maken, zeker wanneer het huiswerk ook nog getoetst moet worden. Aan de illustraties in het lesboek is niets veranderd. Dat zou wat mij betreft wel moeten, meer in de stijl van de afbeeldingen in de werkbladen in de Handleiding.

Deel 2

Het volgende onderdeel van deze methode is bedoeld voor jongeren van 14 en 15 jaar. Daarvan bestond reeds deel 2a. Nu is deel 2b erbij gekomen. Ook nu gaat het weer om een Handleiding voor de catecheet en een lesboek voor catechisanten. In deel 2a worden 8 thema's uit de geloofsleer behandeld, bestaande uit 19 lessen. In deel 2b gaat het om 6 thema's, ook bestaande uit 19 lessen. Reeds eerder besprak ik deel 2a. Daarom beperk ik me nu tot deel 2b. De thema's die aan de orde komen, zijn: geloof en bekering; de preek; de kerkenraad; politieagent of bodyguard; leer ons bidden; de voltooiing van Gods werk. Ook in deze delen weer veel aandacht voor het gebruik van allerlei werkvormen. Men probeert zoveel mogelijk rekening te houden met de leeftijd van pubers. Ik citeer: 'Een benadering die vooral gericht is op kennisoverdracht, voldoet niet. Relationele aspecten zijn wel zo belangrijk. Kennis van hun leefwereld evenzeer. De catecheet heeft tot taak bruggenbouwer te zijn: verbanden te leggen tussen de leerstof en de praktijk van alle dag' (Handleiding, 5).

Verder wil de methode in iedere les een korte bijbelstudie aan de orde stellen en trekt ze lijnen naar de belijdenis van de kerk, voornamelijk de Heidelbergse Catechismus. Met dit laatste anticipeert ze op nog te verschijnen volgende delen voor oudere groepen, die de Heidelbergse Catechismus zelf behandelen zullen.

Ook in de Handleiding van deel 2 treffen we weer bezinning aan op theologische, didactische en pedagogische uitgangspunten. Heel praktisch zijn de voorbeelden hoe de catecheet wel en niet moet reageren op het groepsgedrag. Ook worden elf vormen van bijbelstudie aangereikt. Bij elke les worden weer ideeën gegeven hoe het onderwerp aan de orde kan worden gesteld.

Theologisch staan de eerste lessen in deel 2b dicht bij de lijn van de Dordtse Leerregels. Het eerste thema dat behandeld wordt, heet: geloof en bekering. Als ik de lessen goed heb begrepen, ligt het zwaartepunt meer op de wedergeboorte, c.q. de bekering (als levendmaking) dan op geloof, waarvan de wedergeboorte een vrucht is. Misschien kunnen we de inhoud van deel 2a typeren als het willen slaan van een brug tussen de spiritualiteit van de Nadere Reformatie en de leefwereld van de jongeren vandaag. Dat schept een enorm spanningsveld, zoals dat trouwens voor de actualisering van de spiritualiteit van de Heidelberger naar vandaag niet minder geldt. Het is in beide gevallen spannend, als de catecheet erin slaagt de jongeren mee te krijgen. Maar dan moet het mijns inziens niet als op p. 60: 'Leef jij als een kind van die Vader? Als je eerlijk bent, zul je dat ontkennen.' Ik denk dan: waarom zou een jongere moeten ontkennen dat hij/zij leeft als een kind van God? Op pag. 10 wordt er in les 20 toch een voorbeeld van gegeven (Gert- Jan Harmsen)? Ook voor dit nieuwe deel geldt: de illustraties zijn niet sterk, doen ouderwets aan. Waarom niet fris en meer op de leeftijd gericht, zoals in de werkbladen in de Handleiding? Blij ben ik dat in les 36 positief over de eigen plaats van het volk Israël in de heilsgeschiedenis wordt gesproken.

Klokkenluider

Op zichzelf beschouwd is het een verheugende zaak dat er steeds weer nieuwe catechesemethoden verschijnen. Maar wanneer ik me realiseer dat al deze catechesemethoden naast elkaar gebruikt worden - en er zijn er nog veel meer - , dan moet ik tegelijk constateren dat de eenheid in de catechese weg is. Geldt dat al van de catechese in hervormd-gereformeerde gemeenten, het geldt nog veel meer van de catechese in de gereformeerde gezindte. Dat lijkt me geen goede ontwikkeling. Ik heb daar al meer op gewezen. Nog is het einde niet.

Maar dan: de vele uitgaven van de catechesemethoden roepen het beeld op dat het goed gaat in de catechese. In allerlei gemeenten is dat ook het geval. Maar dat is niet de doorgaande lijn. Het gaat in veel gemeenten gewoon slecht met de catechese. Allerwegen is sprake van terugloop van catechisanten (soms snel), van grote ordeproblemen, van gebrek aan beleid hierin bij kerkenraden, van demotivatie bij catecheten en catechisanten en ouders.

Mogen we dan niet dankbaar zijn dat er predikanten zijn die nieuwe uitgaven verzorgen. Daar mogen we inderdaad dankbaar voor zijn. Maar toch... laten we de problemen niet langer ontkennen. Mag ik klokkenluider zijn?

W. VERBOOM, WADDINXVEEN

J. H. Donner, Beknopt onderricht in de Bijbelse geschiedenis voor catechisadën, De Banier Utrecht; A. Hellenbroek, Voorbeeld der Goddelijke waarheden voor eenvoudigen die zich bereiden tot de belijdenis des geloofs, 2 delen, De Banier Utrecht; A. Hellenbroek, Voorbeeld der Goddelijke waarheden, uitgave C. J. Meeuse, De Banier Utrecht; G. H. Kersten, Korte lessen over het Kort Begrip, 2000, De Banier Utrecht; P. Korteweg, Uw Heilleer, 2 deeltjes, 2001, De Banier Utrecht; P. van der Kraan e.a., Leren om te leven, deel ia, ib, 2a en 2b, Handleiding en lesboek, Groen Heerenveen; C. J. Meeuse, Werkboekje bij het Voorbeeld der Goddelijke waarheden, De Banier Utrecht; L. H. Oosten, Leer - en oefenvragen voor de catechisatie, naar aanleiding van Kort Begrip, De Banier Utrecht; L. H. Oosten, Goddelijke waarheden, Leer - en oefenvragen voor de catechisatie, 3 delen, De Banier Utrecht.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen