Verslag van de werkzaamheden van het hoofdbestuur van de Gereformeerde Bond

i. Inleiding

Met dit jaarverslag willen we u graag informeren over de activiteiten die het afgelopen jaar vanwege de Gereformeerde Bond plaatshadden. De samenstelling van het hoofdbestuur zal veranderen door het terugtreden van ds. A. Baas. Na veertien jaren actief te zijn geweest in het hoofdbestuur, besloot hij zijn plaats in het bestuur op te geven. Het hoofdbestuur betreurt zijn vertrek, maar respecteert zijn besluit. Met uitzondering van de maand juli is er elke maand in Woerden vergaderd. Voor het dagelijks bestuur komen er nog extra vergaderingen bij. Met zorgvuldigheid en in openheid zijn de agendapunten door het hoofdbestuur afgehandeld. Behalve de geplande vergaderingen waren er ontmoetingen van allerlei aard in het land. Vooral de beide voorzitters en de algemeen secretaris waren vaak op reis. Veel tijd vroeg van hen de bijdrage voor een gemeenteavond waarop het SoW-proces werd besproken.

Met ontroering nam het hoofdbestuur kennis van het overlijden van ds. K. Exalto. Van 1968 tot 1989 was ds. Exalto lid van het hoofdbestuur van de Gereformeerde Bond. In diepe verbondenheid met de leer van de Reformatie heeft hij aandacht gevraagd voor de waarde van het gereformeerd belijden binnen de kerk. Met zijn publicaties en artikelen heeft hij velen gevormd. Zo blijft hij in herinnering als een broeder die gericht was op het geestelijk leven in de gemeenten overeenkomstig de gereformeerde religie. Niet alleen de kerk, maar ook de hervormd-gereformeerde beweging heeft veel aan zijn dienst te danken.

Het hoofdbestuur gaf in december uitvoering aan het besluit om het kantoor te verplaatsen naar Apeldoorn. Met behulp van drie parttime secretaresses vindt het werk van hieruit plaats. Nadat de eigenaar van het pand aan de Lage Laarderweg in Huizen de huur opzegde, werd naar een andere kantoorruimte gezocht. Vanaf 23 december is het kantoor van de Gereformeerde Bond in Apeldoorn gevestigd. De verhuizing is plezierig verlopen, mede dankzij de hulp van veertien vrijwilligers. Dit nieuwe adres geldt niet alleen het hoofdbestuur van de Gereformeerde Bond, maar ook de redactie van de Waarheidsvriend. Het nieuwe adres is Kleine Fluitersweg 253, 7316 MX Apeldoorn.

Drs. P. J. Vergunst draagt al weer een ruime tijd als algemeen secretaris verantwoordelijkheid voor de voorbereiding van bestuursvergaderingen, de uitvoering van besluiten, de correspondentie en voor alles wat omgaat binnen het bureau. Bovendien is hij sinds het begin van het jaar 2002 eindredacteur van de Waarheidsvriend. Het hoofdbestuur heeft veel waardering voor de accurate wijze waarop onze algemeen secretaris al die taken verricht.

2. Samen op Weg

De besluitvorming inzake het proces Samen op Weg ging in 2002 door. Het was voor hen die in overeenstemming met Gods Woord en in verbondenheid aan de gereformeerde belijdenis de kerk willen dienen, een verootmoedigend en verdrietig jaar. Als dieptepunt ervoer het hoofdbestuur de hervormde synode van 14 juni, waar met een kleine meerderheid het besluit van de triosynode om ruimte te scheppen om in gemeenten een relatie van mensen van hetzelfde geslacht te zegenen, werd bekrachtigd.

a. Brief aan de generale synode van de Nederlandse Hervormde Kerk Enkele dagen voor de synodevergadering van 14 juni, waarop het voorstel om te komen tot een unie van Samen op Weg-kerken geagendeerd was én waar tien ordinanties voor de conceptkerkorde van de verenigde kerk in behandeling kwamen, schreef het hoofdbestuur in verbondenheid met de kerk vanwege haar belijdenis en haar geschiedenis, een brief aan de generale synode van de Nederlandse Hervormde Kerk. In deze brief stelt het hoofdbestuur dat het voorstel voor een unie niet voortkomt uit het feit dat we de eenheid van de kerken in ons land niet zouden begeren, maar omdat we verlangen naar een kerk die helderheid inzake haar belijden heeft en haar eenheid bewaart. Nogmaals werd de zorg van het hoofdbestuur inzake de behandeling van ordinantie 5.4 onder de aandacht van de generale synode gebracht. In deze ordinantie schept de kerk ruimte voor de zegening van alternatieve relaties. Aan de vooravond van één van de laatste beslismomenten vroeg het hoofdbestuur de eenheid van het Schriftgetuigenis en van de kerk vast te houden en geen besluiten te nemen die een deel van de kerk van de hervormde synode vervreemdt, omdat hier het Schriftvers taan in geding is.

b. Brief aan het moderamen van de hervormde synode In oktober heeft het hoofdbestuur zich tot het moderamen van de hervormde synode gewend, waarin met klem de dreigende scheuren in de kerk en in de gemeenten onder zijn aandacht zijn aangebracht. De brief was een beroep op de zorg van het moderamen en de synode voor heel de kerk, om te voorkomen dat de scheidslijnen zich de komende maanden meer en meer in gaan kleuren. Deze brief bevatte tevens de oproep om te komen tot wijziging van beleid, opdat gemeenten en kerk elkaar meer en meer gaan loslaten.

c. Brief aan het triomoderamen van de SoW-kerken

Op 5 februari heeft een delegatie van het hoofdbestuur aan het triomoderamen een brief overhandigd waarin de blijvende bezwaren van de Gereformeerde Bond opnieuw onder woorden zijn gebracht. In deze brief werden concreet de volgende vragen aan het triomoderamen voorgelegd: a. Weten de gereformeerde en lutherse synodeleden dat duizenden gemeenteleden werkelijk voornemens zijn de kerk te verlaten?

b. Het hoofdbestuur deelt de inhoud van de bijeenkomst in Putten van het Comité niet. Maar wat doet het triomoderamen met het signaal dat van deze bijeenkomst is uitgegaan? c. Bent u van mening dat het uw verantwoordelijkheid is de bezinningsdag in Putten helder en gedocumenteerd te weerleggen, daar waar nodig en mogelijk is?

d. Kunt u zich voorstellen dat ook wij niet tegen delen van onze eigen beweging willen kiezen? Met veel van deze broeders en zusters delen wij de hartstocht voor de religie van de belijdenis. Op het punt van de ecclesiologie dreigen onze wegen uiteen te gaan. e. Bent u van mening dat breuken niet ontstaan na 1 mei 2004, maar dat ze zich nü voltrekken? f. Bent u met ons van mening dat er sprake is van een ontzaglijke vertrouwenscrisis in de kerk?

Het hoofdbestuur kreeg van het triomoderamen in een brief van 8 mei 2003 antwoord. Het heeft het triomoderamen teleurgesteld dat bij het hoofdbestuur vooral de zorg over scheuringen, de pijn van het niet-bereikte en het verwijt van niet-gehoord worden doorklinkt en zeer weinig enige verwondering en dankbaarheid over het feit dat met de komende vereniging de scheuren van de Reformatie, Afscheiding en Doleantie voor een deel worden geheeld. Tegen de steeds

weer terugkerende suggestie dat de synode door haar beleid van de afgelopen vijftien jaar breuken in de gemeenten heeft geslagen, de gereformeerde richting heeft verscheurd en in feite zelf schuldig is aan eventuele afscheidingen, kan de synode zich slechts verweren door te wijzen op de vereniging van het verbrokene.

Het hervormd moderamen is inmiddels met het resultaat van de commissie-Stelwagen, de "ultieme poging" van de synode om scheuringen te voorkomen, naar buiten gekomen. Het is een tegemoetkoming aan verschillende gemeenten die zich bezwaard voelen om mee te gaan met de vereniging, maar er toch van overtuigd zijn dat zij zich niet van de kerk los kunnen maken.

De kerkenraad van zulke gemeenten wordt nu de mogelijkheid geboden om een officiële verklaring af te leggen over de manier waarop men binnen het geheel van de verenigde kerk wil staan. Daarmee kan de gebondenheid aan het gereformeerd belijden in het beleidsplan en in de plaatselijke regeling worden uitgesproken, zodat de identiteit van de plaatselijke gemeente binnen

het geheel van de Protestantse Kerk in Nederland gewaarborgd is.

d. Voorlichting door initiatiefgroepen In het meinummer van Kerkinformatie schreef dr. B. Plaisier dat er vanuit modaliteitsbewegingen 'initiatiefgroepen' komen, die als taak hebben gemeenteleden herkenbaar toe te rusten. Ook de Gereformeerde Bond is gevraagd namen te noemen van personen die in staat én bereid zijn om in deze initiatiefgroepen plaats te nemen. Het triomoderamen wees er daarbij op dat 'van deze personen niet gevraagd zal worden om het Samen op Weg-proces en de komende vereniging in al zijn facetten volledig te onderschrijven'. Tijdens de bestuursvergadering van 20 juni kwam het hoofdbestuur tot de conclusie niet op dit verzoek in te kunnen gaan.

Het feit dat deelnemers in deze voorlichtingsgroepen de vereniging in al haar facetten niet volledig hoeven te onderschrijven, betekent dat zij in grote lijnen wel achter de vereniging moeten staan. Binnen die ruimte kan het hoofdbestuur zijn visie op de weg die de kerk gaat onmogelijk kwijt.

e. Positiebepaling Samen op Weg-proces In de Waarheidsvriend zijn twee artikelenseries verschenen die verband houden met het Samen op Weg-proces. 'Licht op de kerk' belicht wezenlijke aspecten van het kerk-zijn, waarmee het laatstelijk in september 1996 op de kerkenradendag in Amersfoort verwoorde standpunt wordt uitgedragen en toegespitst. Het doel hiervan was leiding te geven aan kerkenraden en gemeenteleden in gehoorzaamheid aan Gods Woord, in gebondenheid aan de belijdenis, in navolging van het voorgeslacht. Eind mei zullen deze artikelen in boekvorm beschikbaar zijn. Daarnaast lichtte ds. H. van Ginkel in een tweede reeks bijdragen de concept-kerkorde van de verenigde kerk toe en voorziet deze vanuit gereformeerde optiek van commentaar. Deze artikelen hebben een informatief karakter, omdat er ter plaatse nog veel onduidelijkheid is over de positie van gemeenten die uitspreken hervormde gemeenten te willen blijven. Ook gaat ds. Van Ginkel in op die aspecten van de voorliggende kerkorde waartegen de Gereformeerde Bond diepgaande bezwaren koestert.

ƒ. Initiatief uan het hervormde moderamen Het hervormde moderamen heeft het initiatief genomen tot gesprekken met het 'Comité tot behoud van de Nederlandse Hervormde kerk', het 'Gekrookte Riet' en de 'Gereformeerde Bond'. Het doel van deze gesprekken is om tot het uiterste te trachten scheuren en breuken te voorkomen. De gesprekken staan onder leiding van de visitator-generaal, ds. J. Stelwagen. In december riep het hoofdbestuur in de Waarheidsvriend, gelet op het belang van deze gesprekken, op tot gebed om de Heere te smeken Zijn onmisbare zegen over deze gesprekken te verlenen.

g. Brief aan de leden van het Comité tot behoud van de Nederlandse Hervormde Kerk Op 11 januari hield het Comité tot behoud van de Hervormde Kerk in Putten zijn derde bezinningsdag. Leidraad voor de daar gehouden lezingen waren zes uitgangspunten, die het bestuur reeds afdrukte in zijn orgaan 'Om de Hervormde Kerk'. In de Waarheidsvriend van 16 januari zijn de uitgangspunten van het Comité overgenomen, samen met een brief die het hoofdbestuur op 20 december aan de bestuursleden van het Comité stuurde. In deze brief legde het hoofdbestuur hun in alle bescheidenheid de vraag voor waarom er met geen enkel woord over het verbond gesproken wordt, terwijl voor de hervormd-gereformeerde kerkvisie het verbond altijd een constituerend element is geweest. Het is de overtuiging van het bestuur van de Gereformeerde Bond dat juist het verbond Gods, de trouw van God, vaste grond biedt om met vreze en beven onze plaats in te nemen binnen het geheel van de kerk. Om daar in overgave aan en in gehoorzaamheid aan de Koning der Kerk te arbeiden voor het herstel van kerk en gemeente. Daarnaast mist het hoofdbestuur in de verklaring het bijbels argument voor de weg die het Comité wil gaan.

h. 'In het zicht uan de beslissing' Onder deze titel gaven negentien hervormd-gereformeerde (oud-) ambtsdragers een brochure uit, waarmee zij het gesprek in hervormd-gereformeerde kring willen dienen. Onder hen zijn ds. A. Romein, ds. C. Snoei, ds. D. Ph. C. Looijen, mr. J. L. de Lange, prof. dr. F. G. Immink en drs. G. Verweij. Zij reiken argumenten aan 'die kunnen helpen bij een weloverwogen beslissing' nu het besluit tot vereniging in de Protestantse kerk in Nederland aanstaande is. De schrijvers stellen na een korte schets van het begin in 1961 dat de vereniging 'voor de hand ligt vanwege overeenkomstig belijden en om gezamenlijk de taak aan te vatten gestalte te geven aan de missionaire en diaconale roeping in een geseculariseerde samenleving vandaag'. Vervolgens worden de bezwaren genoemd: 'de principiële tegenstellingen zijn groot en de verenigde kerk bevat allerlei elementen die strijdig zijn met het gereformeerd belijden'. Niettemin wordt voor vereniging gepleit, waarbij het voornaamste element is dat er ruimte zal zijn voor het Woord. Het diepste motief voor eenheid zien de briefschrijvers in Christus' gebed (Joh. 17)-

De brochure concludeert dat er 'voldoende ruimte is voor gemeenten van gereformeerde signatuur om binnen de PKN het kerkelijk leven naar reformatorische visie in te richten en op te bouwen. En om het geheel van de kerk voortdurend aan haar roeping te her-

inneren. Om nu het proces van vereniging nog af te breken en als kerken afzonderlijk verder te gaan zou onzes inziens een ramp zijn'.

i. Om het uerbond Van de hand van dr. W. Verboom verscheen een boekje 'Om het verbond' (uitgave Boekencentrum, Zoetermeer). Een persoonlijk getuigenis in het zicht van de Protestantse Kerk in Nederland. In de inleiding schrijft hij dat we staan voor een beslissing die God welbehaaglijk moet zijn. Hij richt zich speciaal op hen 'die het moeilijk hebben om een verantwoorde beslissing te nemen. De tobbers zogezegd'.

Dr. Verboom wil uitleggen waarom hij 'straks niet zal meegaan met hen die menen de Nederlandse Hervormde kerk te kunnen voortzetten'. In verschillende hoofdstukken gaat hij in op de vraag of de PKN een valse kerk is, op de situatie in de Hervormde Kerk, op de verhouding tussen Gods handelen en ons handelen. Aan het einde van zijn persoonlijke uiteenzetting zegt hij: 'Mag ik het moderamen van de kerk en in hen alle synodeleden nog eens met klem vragen alles te doen om de eenheid te bewaren. Nu het nog kan. (...) En mag ik allen die van plan zijn niet mee te gaan met de PKN vragen hun plannen te herzien en met mij hun knieën te buigen? Niet meer en niet minder. (...) En wat mij betreft: ik ga niet weg, omdat ik niet durf weg te gaan. Niet vanwege de mensen, maar coram Deo, voor Gods aangezicht. (...) Om het verbond, dat van geen wank'len weet'.

j. Enquête Baarn De hervormde buitengewone wijkgemeente Calvijnkerk heeft een enquête georganiseerd. Aan deze hervormde peiling gaat een gereformeerde raadpleging vooraf. De plaatselijke gereformeerde kerkenraad van Nieuw-Vennep zegt 'hartstochtelijk voorstander' te zijn van de voorgenomen eenwording van de drie kerken. Tegelijkertijd ziet men federatie op dit moment als het meest haalbare, omdat de synode niet tegemoet komt aan breed levende bezwaren. Een opgelegde fusie waarbij velen zullen afhaken, wijst men af. In zijn brief van 20 februari schrijft de Baarnse kerkenraad dat de fusie tot scheuringen en afsplitsingen zal leiden, de kerk onwaardig. Aan de ene V h K kant moeten gemeenten die reeds Samen op Weg zijn, een eigen plaats en structuur kunnen krijgen, aan de andere kant wordt opgemerkt dat er fricties zullen komen als de plaatselijke hervormde identiteit van een gemeente zich niet verdraagt met de bovenplaatselijke. De kerkenraad wil nu een raadpleging, omdat 'de kerkenraad ten principale de enige besturende macht in de kerk is'. De meerdere vergaderingen hebben slechts gedelegeerd gezag. Daarom wil de Baarnse kerkenraad dat de plaatselijke gemeenten zich in alle vrijheid uitspreken voor fusie of federatie. Omdat de kerkenraad van Baarn de analyse van Nieuw-Vennep onderschrijft, neemt hij de enquête van deze gemeente over.

k. Hervormd Appèl Het maakt uiterst verdrietig dat Samen op Weg scheuren trekt in gemeenten waar Schrift en belijdenis het kerkelijk leven altijd hebben bepaald. Dat schrijven twintig hervormde predikanten in een 'Hervormd Appèl', dat naar de kerkenraden is verstuurd. Daarom hebben zij kerkenraden gevraagd dit appèl te ondertekenen en mede namens hen een laatste oproep aan de synode te doen om de huidige voorstellen voor het SoW-proces af te wijzen en te komen tot een andere vorm van samenleven. Tegelijkertijd wordt gezamenlijk uitgesproken dat de gereformeerde confessie onopgeefbaar is, omdat zij de waarachtige en volkomen leer der zaligheid bevat. Het appèl beoogt tevens een signaal te doen uitgaan naar het geheel van de SoW-kerken, dat de fusie in deze vorm zal leiden tot breuken in de Nederlandse Hervormde Kerk.

Het hoofdbestuur heeft de inhoud van dit signaal herkend als een vertolking van het beleid dat het zelf de jaren door heeft uitgedragen. De kerk mag niet breken. En de gereformeerde belijdenis is voor ons de meest schone vertolking van het bijbels getuigenis. Daarom heeft het hoofdbestuur aan de initiatiefnemers gemeld dat het hun intentie onderschrijft.

I. Gesprekken met het Comité Veel aandacht werd in de gesprekken met het bestuur van het Comité tot Behoud van de Nederlandse Hervormde Kerk gegeven aan de bespreking van de kerkelijke ontwikkelingen, terwijl de discussie over de inhoud van de Augsburgse Confessie vrijwel tot een afronding kwam.

3. Werkzaamheden van prof. dr. A. de Reuver te Utrecht

Prof. dr. A. de Reuver hield zich tijdens de basisdoctoraal-colleges bezig met het piëtistisch gedachtegoed van de Nadere Reformatie. Aan de hand van geselecteerde tekstfragmenten bestudeerde hij met de studenten de samenhang van Godsbeeld en mensbeeld, de relatie van geloof en gevoel, de betekenis van de geloofsgemeenschap met Christus, de functie van overdenking en gebed, de verhouding van mystiek en ethiek, en aanverwante onderwerpen. Voor de ouderejaarsstudenten in de specialisatiefase gaf hij zowel in de voltijd- als in de (zaterdagse) deeltijdopleiding een cursus over Calvijns eschatologie.

Naast het reguliere onderwijs vergde de gestage begeleiding van eindscripties en van promotie-onderzoek veel aandacht. Met het dispuut 'Voetius' werden de gebruikelijke contacten onderhouden: zowel thuis als tijdens preek- en studievergaderingen. Ook verzorgde dr. De Reuver verschillende lezingen en verschenen er publicaties van zijn hand in allerlei bladen en bundels.

Op 10 december hebben ds. G. D. Kamphuis, ds. R. H. Kieskamp en de algemeen secretaris een gesprek gevoerd met het faculteitsbestuur van de Universiteit Utrecht. Het ging opnieuw over de gevolgen van de nieuwe onderwijsstructuur voor de klassiekgereformeerde theologiebeoefening.

4. Werkzaamheden van prof. dr. W. Verboom te Leiden

De onderwijstaak breidde zich voor dr. Verboom uit. Behalve Symboliek en Catechetiek doceerde hij ook Nederlandse Kerkgeschiedenis. Daarnaast gaf hij behalve enkele incidentele colleges ook zes avondcolleges in het kader van de nieuwe leerstoel. Deze colleges handelden over onderwerpen uit de Catechismus, onder de titel: 'In het brongebied van het Gereformeerd Protestantisme'. Het aantal personen dat deze colleges bezocht, was bemoedigend (45). v

Het onderzoeksproject 'Missionaire catechese' heeft dr. Verboom afgerond. Hierover verscheen een publicatie onder de titel: 'De Alphacursus onderzocht'. Dr. Verboom hield verschillende lezingen, zowel van meer wetenschappelijke als van kerkelijke aard en schreef artikelen in boeken en bladen.

Oratie dr. W. Verboom

Per 1 oktober 2001 werd prof. dr. W. Verboom benoemd als bijzonder hoogleraar in de Geschiedenis van het gereformeerd protestantisme bij de theologische faculteit van de Universiteit te Leiden. Op vrijdag 6 december 2002 hield hij de rede waarmee hij zijn hoogleraarschap officieel aanvaardde. De plechtigheid vond plaats in het Groot Auditorium in het Academiegebouw van de Universiteit Leiden. In zijn rede deed prof. Verboom verslag van zijn onderzoek naar de wijze waarop de drieslag ellende - verlossing - dankbaarheid als theologisch paradigma in de twintigste eeuw functioneerde. Hij onderscheidde vijf modellén: a. de bevindelijk-chronologische opvatting (G. H. Kersten - zwaartepunt op de ellendekennis, behoefte om'het erfgoed van de Nadere Reformatie te be- 1 waren); b. de veronderstelde wedergeboorte (A. Kuyper, B. Wielenga - met minder nadruk op de ellendekennis); c. de eerste opvatting van het verbond (K. Schilder - met nadruk op de kennis van de verlossing, de minst bevindelijke opvatting); d. de tweede opvatting van het verbond (Ph. J. Hoedemaker, H. F. Kohlbrugge - waarin ook de kennis van de verlossing centraal staat en waarbij de dankbaarheid niet apart gethematiseerd is); e. de christocentrische opvatting (K. Barth, K. H. Miskotte), waarin de verlossing geobjectiveerd wordt.

In elk model herkende hij een aparte geloofsbeleving, die de interpretatie van de drieslag uit de Catechismus bepaalde. De nieuwe hoogleraar gaf aan dat voor hem de Heidelbergse Catechismus de gulden middenweg in de belijdenis is. Hij herinnerde aan de kerkorde van Palts (1563), waarin het doopformulier, de catechismus en het avondmaalsformulier in deze volgorde zijn opgenomen. De rede van dr. Verboom is in druk verschenen en te bestellen bij het bureau van de Gereformeerde Bond te Apeldoorn.

5. Christelijke Hogeschool Ede

Per 1 mei 2003 is dr. C. P. Boele benoemd tot lid van het College van Be-

stuur van Christelijke Hogeschool Ede. Boele volgt de voorzitter van het College van Bestuur, drs. M. Burggraaf op, die in april 2004 afscheid van de hogeschool hoopt te nemen. Boele studeerde economie en filosofie en promoveerde in 1995 op een proefschrift met als titel 'Een cultuurfilosofische benadering van de post Keynesiaanse macro-economie'. Verder heeft hij gepubliceerd over de verhouding markteconomie en kerk.

CHE-Transfer, onderdeel van Christelijke Hogeschool Ede, startte met een post-hbo-opleiding Supervisie en Coaching. Karakteristiek voor de nieuwe opleiding is dat supervisie en coaching expliciet vanuit een christelijke levensvisie worden benaderd. Het is daarmee de eerste opleiding op dit terrein en in ons land met een duidelijk herkenbare identiteit. Het begeleiden en coachen van mensen.is; .inmiddels een onmisbare competentie in hulpverlening, het pastoraat ep het management. Ds. Ht, Russcher maakt namens het hoofdbestuur deel uit van de Raad van Advies.

6. Theologische Hogeschool 'Johannes Calvijn'

In november was er de jaarlijkse ontmoeting met bestuur van de Theologische Hogeschool vanwege de Gereformeerde Bond. Uitvoerig werd gesproken over de identiteit van onze opleiding te midden van de noodzaak tot samenwerking op onderwijsterrein. De opleiding tot godsdienstleraar en tot kerkelijk werker is geïntegreerd in de Christelijke Hogeschool Ede.

Dr. P. Vermeer, Epe, is na 9 jaar voorzitterschap teruggetreden als voorzitter. Hij ziet dankbaar terug op een gezegende tijd. De THGB mocht zich ontwikkelen tot een volwaardige professionele en kwalitatief goede instelling voor hbo-onderwijs. Ds. G. Biesbroek was tot 1 januari interim-voorzitter. Daarna is dr. C. van Sliedregt uit Nunspeet de nieuwe voorzitter van de Theologische Hogeschool geworden. Ds. H. J. Lam treedt binnenkort terug als> .bestuurslid namens de Gereformeerde Bond. In zijn plaats komt de heer A. D. Drost.

7. Theologische Universiteit Kampen

Op 14 november is er een gesprek gevoerd tussen het college van curatoren van de Theologische Universiteit Kampen en vertegenwoordigers van de Gereformeerde Bond. Nu de ThUK is aangewezen als een van de drie erkende predikantsopleidingen, had de Gereformeerde Bond behoefte aan een nadere kennismaking met de ThUK. Er bestaat reeds een lange traditie van betrokkenheid en contacten met de theologische faculteiten van Utrecht en Leiden. Een van de doelstellingen van de Gereformeerde Bond is de bevordering van het wetenschappelijk onderwijs in gereformeerde zin. De Gereformeerde Bond was benieuwd naar de instroom van hervormd-gereformeerde studenten in Kampen en vroeg zich daarbij af of er aan de ThUk ruimte is voor de klassiek gereformeerde traditie. Het beeld bestaat dat er 4 a 5 studenten van de Gereformeerde Bond aan de ThUK studeren. De deeltijdopleiding is voor hen aantrekkelijk vanwege de goede doorstroommogelijkheden vanuit de hboopleidingen.

8. Contacten met de studenten

Ds. A. Baas en ing. C. van der Louw onderhouden de contacten met de studenten, mede met het oog op de studietoelagen die uit het Studiefonds worden verstrekt. Door het vertrek van ds. A. Baas uit het hoofdbestuur zal ds. H. J. Lam verantwoordelijkheid gaan dragen voor het werk van de Gereformeerde Bond onder de studenten.

9. Ontmoetingsdag met onze theologiestudenten

De jaarlijkse ontmoeting van het hoofdbestuur van de Gereformeerde Bond met hervormde studenten in de theologie vond plaats op woensdag 18 december in De Schakel te Nijkerk. Deze ontmoeting is voorbereid met de besturen van de verenigingen voor theologiestudenten Voetius (Utrecht) en Synopsis (Leiden). Nagedacht werd over de roeping van theologen tot werk in Gods Koninkrijk. Na de opening door ds. R. H. Kieskamp sprak prof. dr. A. de Reuver uit Delft over de roeping tot dienst in Gods Koninkrijk, waarbij hij inging op de innerlijke overtuiging, de persoonlijke bekwaamheid en de concrete roep door de kerk - drie aspecten die in de gereformeerde traditie bijeengehouden zijn. Vervolgens verzorgde dr. L. G.

Zwanenburg uit Ede een inleiding, waarin hij het klimaat inzake de theologiebeoefening in de gemeenten naar voren haalde. In het aansluitende forum hadden niet alleen dr. De Reuver en dr. Zwanenburg zitting, maar ook ds. J. van Oostende, die toen nog algemeen secretaris van de GZB was. Dit jaar waren opnieuw de hervormd-gereformeerde studenten aan de opleiding Godsdienst Pastoraal Werk van de Christelijke Hogeschool Ede uitgenodigd.

10. Oriëntatie- en Studieweek

Het hoofdbestuur van de Gereformeerde Bond belegde van maandag 19 augustus t/m donderdag 22 augustus in Hydepark te Doorn een studieweek en oriëntatiedagen voor resp. studenten en aankomende studenten in de theologie. Deze keer kwamen totaal 54 studenten, een aantal dat niet eerder werd bereikt. Het thema voor de studieweekwas 'De Psalmen'. Het hoofdbestuur wil ook op deze wijze de studenten die met de hervormd-gereformeerde beweging in onze kerk meeleven, van dienst zijn met een oriëntatie en een nadere bezinning op de theologie in gereformeerde zin. Op donderdag waren ook de partners van de studenten welkom. Ds. W. Chr. Hovius en zijn echtgenote traden opnieuw op als gastheer en gastvrouw.

11. Ontmoetingsdag 'Late roepingen'

Voor de derde keer belegde het hoofdbestuur op woensdag 12 februari in Hydepark een ontmoetingsdag voor de studenten theologie die we scharen onder de zogenaamde 'Late roepingen'. Het betreft zaterdagstudenten en anderen die door gezins- of werkomstandigheden niet in staat zijn een dispuut te bezoeken. Ds. H. J. Lam deed de opening. Dr. J. van der Wal, directeur van Eleos, sprak over 'De draaglast van het predikantschap'. Hij ging in op wat er op de predikant (en zijn gezin) afkomt, wanneer het dienstwerk een aanvang genomen heeft. Ds. A. Beens, hervormd predikant te Katwijk aan Zee, hield een referaat over 'De draagkracht van het predikantschap': hoe houdt de predikant (en zijn gezin) het vol, zodat onder de draaglast niet bezweken wordt? Daarna werden de lezingen in kleine groepjes besproken. Er was ook een forumbespreking met als leden dr. J. van der Wal, ds. A. Beens en ds. H. J. Lam. De ontmoeting werd afgesloten met een encouragemènt door ds. R. H. Kieskamp.

12. Preekkringen

Bezinning op de prediking is een blijvende noodzaak, juist ook voor hen die hiertoe wekelijks geroepen zijn. Om die reden heeft het hoofdbestuur van de Gereformeerde Bond in de jaren negentig een viertal preekkringen in het leven geroepen, waarop onder leiding van een mentor nagedacht wordt over de voorbereiding op en de inhoud van de predikant, alsmede de overdracht van de boodschap. De kringen richten zich met name op de dienaren van het Woord die in hun eerste gemeente bevestigd zijn.

In het noorden van het land functioneert een preekkring onder leiding van ds. W. Chr. Hovius uit Apeldoorn, in Noordeloos komt een kring bijeen onder leiding van ds. H. Visser uit Barneveld, in het zuidwesten van het land onder leiding van ds. W. van Gorsel uit Bergambacht, terwijl ds. C. A. Korevaar uit Rotterdam als mentor fungeerde voor de kring die in Nieuwerkerk aan den IJssel bijeenkomt. Ds. Korevaar is vanwege zijn leeftijd als mentor teruggetreden. Ds. L. J. Geluk uit Rotterdam heeft op het verzoek van het hoofdbestuur de leiding overgenomen van de preekkring in de Rotterdamse regio.

13. Septemberlijst

Veel kerkenraden maken op de derde zaterdag van september afspraken met gastpredikanten die in het komende kalenderjaar een dienst zullen leiden. Een groot aantal voorgangers heeft te kennen gegeven met het maken van afspraken te willen wachten tot deze derde zaterdag in september. Voor de kerkenraden is er een lijst beschikbaar met de namen van deze predikanten en kandidaten. De makkelijkste manier om deze lijst te ontvangen is de elektronische weg. Daarvoor stuurt u een e-mail naar septemberlijstfj& hetnet.nl met in de onderwerpregel van uw bericht de tekst 'nieuwe lijst'. Uw bericht wordt dan automatisch verwerkt. Het hoofdbestuur heeft de verantwoordelijkheid voor en de organisatie van het afspreken van de preekbeurten in het najaar weer gelegd bij de initiatiefnemers.

14' Predikantenconferentie

Op woensdag 8 en donderdag 9 januari werd in centrum Hydepark te Doorn de jaarlijkse conferentie voor predikanten van de Gereformeerde Bond gehouden. Ruim 160 predikanten waren aanwezig. Na de herdenking van de in 2002 ontslapen predikanten hield ds. G. D. Kamphuis op de eerste dag zijn openingswoord. Hij sprak over 'Leiding in Gods gemeente'. Daarna volgde een causerie van prof. dr. F. G. Immink, Driebergen over het thema 'De competentie van de dominee'. Zijn causerie bevat ook voor kerkenraden en gemeenteleden waardevolle concrete opmerkingen, 's Middags hield dr. G. van Ek, Putten, een referaat over het thema 'Doe mij recht, Heere! Barmhartigheid en gerechtigheid in het licht van de Psalmen'. Hij liet zien hoe het raamwerk van het psalmboek de vroomheid van een chassidische beweging weergaf, waarbij thora en liturgie niet voorafgaan aan de heilige oorlog, maar waarvoor geldt: heilige oorlog als thora en liturgie. Dr. S. Paas, evangelisatie-consulent binnen de Christelijke Gereformeerde Kerken, opende de tweede dag met een lezing over 'Zending in Nederland'. Hij ging praktisch in op de bediening van de verzoening aan traditionele en seculiere mensen. Na de middagpauze kwam de lezing van dr. A. Noordegraaf, Ede, over het thema 'Hermeneutische vragen in de omgang met de Heilige Schrift'. Noordegraaf ging na wat een gereformeerde visie op de Bijbel conform onze confessie (Art. 3-7 NBG) betekent voor onze omgang met de Bijbel, haar uitleg en vertolking.

Wat betreft deze laatste lezing werd naar de mening van het hoofdbestuur in de dagbladen geen evenwichtig beeld geschapen van de inleider en de inhoud van de bezinning. De uitgangspunten uit de inleiding kregen niet de aandacht die zij verdienden. Helaas richtte de discussie zich met name op de vragen die dr. Noordegraaf openliet en kwamen zijn uitgangspunten minder aan de orde. In de Waarheidsvriend van 23 januari kwam het hoofdbestuur op de lezing van Noordegraaf met de bespreking terug. Onder de leden en kerkenraden klonken reacties als zouden vanouds vaststaande posities binnen Gereformeerde Bond verlaten zijn, als zouden 326

relativerende gedachten inzake visie op Gods Woord die in andere kerkverbanden schadelijk gewerkt hebben onder ons opgeld doen. Het hoofdbestuur stelde dat met deze middag het laatste woord niet is gezegd en hecht eraan te verklaren met elkaar de vragen te willen doordenken die de theologische wetenschap de gereformeerde theologie stelt, daarbij vasthoudend aan het eigen getuigenis van de Schrift dat 'al de Schrift van God ingegeven is'.

15. Platform Noord

Het Platform Noord is een initiatief dat het hoofdbestuur van de Gereformeerde Bond in het noorden van ons land is gestart. Naast de halfjaarlijkse contio voor predikanten die in Sebaldeburen gehouden wordt, was en is er sprake van diverse contacten met afzonderlijke gemeenten, ook in moeilijke tijden wanneer de predikantsplaats op de tocht staat. Datzelfde geldt voor het voortbestaan van kleine evangelisaties.

Demografische factoren als het vertrek van jongeren, toenemende vergrijzing en een tekort aan werkgelegenheid maken nogal eens dat gemeenten moeite hebben 'op peil' te blijven. Om een rode draad te ontdekken in verschillende situaties en structureel na te denken over het werk in de gemeenten is in september van het jaar 2001 het Platform Noord opgericht. Vertegenwoordigers uit de verschillende provincies (ds. P. Vernooij, Oude Pekela uit Groningen, ouderling E. G. van Ijken, Kollum uit Friesland en ouderling-kerkvoogd F. Koote, Hollandscheveld uit Drenthe) hebben hierin zitting, samen met de voorzitters van de afdelingen van de Gereformeerde Bond, ds. P. Zeedijk en de heer C. Vos, alsmede de voorzitter en de penningmeester van de landelijke Gereformeerde Bond, ds. G. D. Kamphuis en ing. C. van der Louw.

Het doel van Platform Noord is gezamenlijk nadenken en beleid voordragen inzake de pastorale en financiële situatie in de gemeenten in het noorden van het land. Juist vanuit een zicht op het geheel van het gemeentelijk leven in diverse gemeenten kan nagedacht worden over mogelijke combinaties van gemeenten die samen een predikantsplaats vormen, over het inzetten van pastorale werkers op ver-

schillende plaatsen, over verantwoordelijkheden die hervormde gemeenten in ons land voor elkaar nemen. De gemeenten in het noorden zijn in een apart schrijven op de hoogte gesteld van de plannen om op deze wijze met elkaar mee te leven en elkaar te dienen.

16. Vriendenkring dr. H. F. Kohlbrugge

Op zaterdag 5 april werd de jaarlijkse conferentie van de kring van Vrienden van dr. H. F. Kohlbrugge gehouden in de Jacobikerk te Utrecht. In de morgensamenkomst hield drs. H. J. Lam een referaat over 'Kohlbrugge als kruistheoloog'. In de middagsamenkomst voerde prof. dr. A. Th. van Deursen het woord over 'De scheiding van Kerk en Staat in 1796 - de ideologie en de gevolgen'. De bestuurssecretaris woonde de conferentie bij. .

17. Promovendiberaad

Dr. G. van den Brink coördineert het promovendiberaad, waarin twee keer per jaar theologen bijeenkomen die bezig zijn met het schrijven van een dissertatie. Onder verantwoordelijkheid van het hoofdbestuur worden ook christelijke gereformeerde en gereformeerd-vrijgemaakte docenten betrokken bij dit werk, zoals er ook promovendi uit hun kring deelnemen. De bijeenkomsten zijn zeer constructief, en blijken de deelnemers te stimuleren om ieder in de eigen situatie met regelmaat en volharding (vaak naast vele andere werkzaamheden in de pastorie) door te werken aan hun proefschriftonderzoek.

18. Promotie

Op 3 april promoveerde ds. J. van Beek, hervormd predikant te Wierden, in Brussel op een proefschrift, getiteld 'Walther Rathenau - De missie van een onbegrepen Duits-joodse Europeaan'. Promotor was prof. dr. J. Wiersma. We feliciteren ds. Van Beek heel hartelijk met de voltooiing van deze studie.

9. Ambtsdragersvergaderingen

Op de vrijdagavonden 6 en 13 september werden de regionale ambtsdragersvergaderingen gehouden. Evenals in 2001 is een uitzondering gemaakt voor (de regio rondom) Rijssen en Veen, waar gekozen is voor dinsdag 10 december. Dit jaar koos het hoofdbestuur voor het thema Kerk, gezin, school.

De verantwoordelijkheid van de christelijke gemeente voor het christelijk onderwijs heeft geleid tot de keuze van dit thema. De opvoeding blijft taak van de ouders, die de school ten dele overneemt. De kerk mag zich verantwoordelijk weten voor en betrokken wetên bij het onderwijs en de gezinnen. .Gezin, gemeente en school zijn onlosmakelijk aan elkaar verbonden, want het kind is ook kind van de gemeente. Op de ambtsdragersvergaderingen is nagedacht over de verhouding die er vanuit de Heilige Schrift dient te zijn tussen kerk, gezin en school, om zo elkaar te wijzen op onze verantwoordelijkheid voor het functioneren van het christelijk gezin en de school met de Bijbel.

Het hoofdbestuur heeft besloten om de twaalf ambtsdragersvergaderingen in 2003 te houden op de tweede én ' derde dinsdag van september. - ,

20. Bijeenkomst voor _

evangelisaties in middelgrote steden _ Op zaterdag 28 september werd in De Aker in Putten een bijeenkomst belegd voor bestuursleden van hervormd-gereformeerde evangelisaties of kerkenraadscommissies in middelgrote steden in ons land. Aanleiding tot deze bijeenkomst was de moeilijker wordende situatie van veel hervormd-gereformeerde groeperingen. De vanzelfsprekendheid dat de gereformeerde prediking de komende jaren of decennia in een bepaalde context aanwezig zal blijven, is in veel gevallen voorbij., In de morgenbijeenkomst sprak na de opening ds. J. L. W. Koppenhol uit Huizen over de vraag of evangelisaties op gereformeerde grondslag in de 21e eeuw toekomst hebben. Mr. E. Wolswinkel, lid van de pastoraatsgemeente 'Sion' in Bussum, ging met zijn bijdrage in op 'Knelpunten én mogelijkheden in de praktijk'. Het derde onderwerp, van mr. D. G. van Vliet uit Wilnis, lid van het hoofdbestuur van de Gereformeerde Bond, behandelde het thema 'De toekomst van de evangelisatie en de toekomst van de kerk'. In de middagbijeenkomst werd in het onderlinge gesprek ingegaan op de' diverse zorgen en vreugden die er tér plaatse leven.

21. Gemeenteopbouw

Op donderdag 7 november belegde het hoofdbestuur van de Gereformeer-

de Bond in samenwerking met het Instituut voor Gemeenteopbouw uit Ede op Hydepark in Doorn een studiemiddag en - avond over gemeenteopbouw. Het doel daarvan was toerusting met het oog op de doordenking, de ontwikkeling en de verwerkelijking van beleid vanuit kerntaken van de gemeente. Het ging om een integrale benadering van de verschillende aspecten van het leven van de gemeente. Ds. G. D. Kamphuis deed de opening. Dr. J. Hoek hield een inleiding met als titel 'Gemeenteopbouw in bijbels-reformatorisch perspectief'. Drs. M. van Campen sprak over 'Gemeenteopbouw in de praktijk', m.b.v. een Powerpoint-presentatie. Na de pauze werden verschillende workshops gegeven. De bijeenkomst werd afgesloten met een forum o.l.v. P. J. Vergunst. De forumleden waren ds. M. van Campen, dr. J. Hoek en dr. W. Verboom. Omdat voor de studiedag op 7 november meer mensen zich aangemeld hebbeirdan er plaatsen beschikbaar waren, is. besloten deze dag te herhalen. Deze dag vond plaats op woensdag 16 april in De Aker in Putten.

22. Conferentie over catechese

Op woensdagmiddag en - avond 2 april werd in samenwerking met het Instituut voor Gemeenteopbouw en Theologie en de HGJB in De Aker te Putten een studiedag gehouden onder de titel 'Kansen voor de catechese'. De doelgroep van deze dag vormden allen die betrokken zijn bij de catechese, zowel qua verantwoordelijkheid (kerkenraden, kerkvoogdijen) als in uitvoerende zin (het verzorgen van catechese: predikanten, catecheten).

De bedoeling van de conferentie was bredere aandacht voor de catechese onder ons te verkrijgen, opdat we samen ervaren verlegenheid te boven komen, de gemeenten zich meer van hun opdracht bewust worden en jongeren blijvend onderwezen mogen worden in de leer van Christus.

De hoofdlezing op deze dag werd verzorgd door prof. dr. W. Verboom. Hij sprak over 'Catechese rond de doop: beleden en beleefd'. De deelnemers kondén uit zeven workshops kiezen. De conferentie werd beëindigd met een forum. De forumleden waren ds. M. van Campen, N. Belo en dr. W. Verboom, terwijl drs. P. J. Vergunst de leiding had.

23. Contacten met evangelisaties

Ds. G. D. Kamphuis en de algemeen secretaris hebben in augustus gesproken met het bestuur van de evangelisatie en de kerkenraadscommissie Pniël in Wieringerwaard over wat gemeentezijn op gereformeerde grondslag is. Met pijn in het hart hebben de leden van de hervormde evangelisatie op g.g. 'Rehoboth' te Wormerveer moeten concluderen dat het niet langer haalbaar is om hun kerkdiensten te handhaven. De laatste jaren lag het gemiddeld aantal kerkgangers nog vrij constant op ongeveer 15 personen per dienst. Vanwege ernstige gezondheidsproblemen waren de bestuursleden nu niet langer in staat om hun taken in de kerkdiensten te vervullen en helaas waren er geen opvolgers. Op zondag 26 januari heeft ds. J. P. Nap uit Zeist de laatste dienst in 'Rehoboth' geleid.

De algemeen secretaris heeft in november een gesprek gehad met het bestuur van de evangelisatie in Tricht. Gesproken is over de toekomst van de evangelisatie en eventuele nauwere kerkelijke integratie. Nadat het kerkgebouw van de evangelisatie Eben-Haëzer te Lemmer door brand was verwoest, werd dit eigen gebouw weer in september in gebruik genomen. De voorzitter en de algemeen secretaris hebben op 13 januari een bezoek gebracht aan de hervormd-gereformeerde evangelisatie in Sleeuwijk. Sinds juni 1994 is er elke zondagmiddag om vier uur een samenkomst. Men wil een kerkordelijk verankerde plaats binnen de Nederlandse Hervormde Kerk.

24. Overleg grote steden

Op zaterdag n mei werd de jaarlijkse ambtsdragerbijeenkomst, uitgaande van het 'Overleg grote steden' gehouden. Als plaats van samenkomst was dit jaar voor Zwolle gekozen, waar we te gast waren bij de hervormd-gereformeerde wijkgemeente die gediend wordt door ds. K. van Meijeren. Ds. L. J. Geluk hield de ambtsdragerpreek, waarvan de tekst uit Johannes 3 : 30 was: 'Hij moet wassen, maar ik moet minder worden'. Ds. Van Meijeren sprak over de recente geschiedenis van de wijkgemeente, ook in beleidsmatig opzicht. Hij besteedde aandacht aan de plaats van de wijk binnen geheel

Zwolle en te verwachten ontwikkelingen voor de komende jaren. Na de middagpauze werd eerst geluisterd naar Toon Hagen, organist van de Grote Kerk in Zwolle, waarna een uitvoerige forumdiscussie volgde.

25. Gezamenlijk beraad over Waarden en Normen

Ds. R. H. Kieskamp en ds. J. Harteman hebben tijdens drie ontmoetingen het overleg over waarden en normen bijgewoond, waarbij vertegenwoordigers van diverse reformatorische kerken aanwezig waren. Het ging over de vraag of en in hoeverre we als kerken samen zouden kunnen werken om het eigen geluid van de kerken in het maatschappelijk debat overwaarden en normen in te brengen.

26. Contacten met het buitenland

a. Hongarije. In april bezochten prof. dr. W. Verboom en dr. ir. J. van der Graaf Hongarije. Eerst hebben zij prof. Annemarie Kool in haar missionair instituut ontmoet.

Dr. Verboom gaf gastcolleges aan de theologische faculteit te Papa. De theologische faculteit in Papa was al voor 1948 een van de oude theologische faculteiten in Hongarije. Tijdens de Wende kwam er een einde aan haar bestaan. Maar vijfjaar geleden is zij heropend door de ook in ons land bekende prof. Toth Kalman uit Boedapest. Hij is afkomstig uit Papa.

Dr. Verboom gaf enkele colleges over de Heidelbergse Catechismus. Daarbij ging het eerst om historische en theologische facetten, maar daarna ook om de drieslag, waaróver hij in zijn oratie heeft gesproken. De Heidelbergse Catechismus heeft in Hongarije een heel oude traditie. Hij vormt samen met de tweede Helvetische Confessie (1566) de belijdenis van de Hervormde Kerk in Hongarije. In het studieprogramma van de theologische opleiding vormt hij een vast onderdeel. Bij de colleges waren ongeveer 30 studenten, die heel geïnteresseerd waren.

In het afgelopen jaar is er breed overleg geweest tussen delegaties van de GB, de GZB en de stichting HOE om de werkzaamheden in Oost-Europa op elkaar af te stemmen en met elkaar te communiceren. Het heeft geleid tot een overeenkomst tussen de drie orga-

nisaties. Over deze overeenkomst en over de werkzaamheden in het algemeen heeft een vertegenwoordiging van de drie organisaties in Boedapest overleg gevoerd met de kerkleiding. In die ontmoeting werden de contacten verstevigd en werden afspraken gemaakt voor de komende tijd.

Verder heeft dr. ir. J. van der Graaf weer een reis met lezingen gemaakt, zoals hij dat al jaren doet, waarbij nu, naast het Radai Collegium in Boedapest, het zwaartepunt lag bij de theologische faculteit in Cluj (Koloszvar) in Roemenië. De contacten met de faculteit aldaar, die een aantal jaren wat hadden gesluimerd, zijn weer versterkt.

Ook daar blijkt herlevende belangstelling voor de Heidelberger te bestaan. Ook waren er goede ontmoetingen met de (nieuwe) kerkleidingen met de afdeling voor het diaconaat.

b. Frankrijk. Colloque Biblique Francophone (voormalige pastorale de Dijon). In de week na Pasen vond, nu reeds voor de 18e maal, de jaarlijkse Franstalige pastorale plaats in de eeuwenoude Abbaye de La Bussière ten westen van Dijon. Het was een internationaal treffen van predikanten, voorgangers, evangelisten, pastorale werkers, studenten theologie en andere belangstellenden van sterk gevarieerde herkomst. De Colloque Biblique Francophone wil een ontmoetingspunt zijn ter stimulering van allen die in calvinistische zin theologie beoefenen en de kerk als zodanig willen dienen. Het is tegelijkertijd voor onze Franse broeders en zusters, die vaak in verstrooiing leven, een bijzondere bemoediging om in broederlijke omgang lief en leed te delen. Ds. C. Blenk heeft namens het hoofdbestuur de Colloque Biblique Francophone bijgewoond.

Op 17 september heeft de jaarlijkse bijeenkomst van het Frans Beraad plaatsgehad. Er is gesproken over de situatie aan de theologische faculteit in Aix-en-Provence.

27. Christelijke Gereformeerde Kerken

Het hoofdbestuur onderhoudt al vele jaren contacten met deze kerken. Dit gebeurt door middel van ontmoetingen met het deputaatschap voor de Eenheid van Gereformeerde Belijders. We ervaren in deze besprekingen dat

we elkaar nodig hebben in de doordenking van veel vragen. We hebben met elkaar nagedacht over ambtscrisis en het functioneren van de vreze des Heeren. Er is herkenning in geloof en belijden. Daarbij leeft het verlangen op diverse plaatsen om zondags als gemeenten elkaar te ontmoeten. Een en ander heeft erin geresulteerd dat de synode van Leeuwarden (2001) besloten heeft te onderzoeken of het kerkordelijk mogelijk is te komen tot vormen van samenleven, onder welk begrip ook kanselruil valt.

28. Contact Orgaan Gereformeerde Gezindte (COGG)

Op 24 mei werd in De Aker te Putten de jaarlijkse conferentie van het Contact Orgaan Gereformeerde Gezindte (COGG) gehouden. Het thema was: 'Worstelen om echte eenheid. Tussen historie en confessie'. Prof. dr. J. W. Maris, hoogleraar te Apeldoorn, verzorgde het hoofdreferaat. Prof. dr. F. van der Pol, vrijgemaakt-gereformeerd hoogleraar te Kampen en ds. G. D. Kamphuis, voorzitter van de Gereformeerde Bond, hielden de co-referaten. Zo'n dertig broeders en zusters uit de verschillende denominaties hebben elkaar ontmoet om samen stil te staan bij het gebrek aan kerkelijke eenheid dat de Nederlandse protestantse kerken kenmerkt. Zij beseffen de onvolkomenheid in het eigen kerkelijk leven en kunnen zich niet zomaar neerleggen bij de historisch gegroeide situatie, alsof we daar samen geen verantwoordelijkheid voor dragen en alsof we daar samen geen schuld aan hebben.

29. Eleos/SGJ

De vacature van ds. H. Westerhout is vervuld. Mevr. drs. S. J. van den Brink uit Putten is benoemd als nieuw Eleosbestuurslid uit de kring van de Gereformeerde Bond. De huidige voorzitter van het bestuur van Eleos, ds. P. Mulder, heeft zijn bestuursfunctie neergelegd vanwege zijn verkiezing tot voorzitter van de Vereniging voor Gereformeerd Schoolonderwijs. Het bestuur heeft het zittende bestuurslid, de heer J. Roza, benoemd tot voorzitter.

Drs. P. J. Vergunst en ds. J. Harteman zijn leden van de Raad voor Overleg en Eieos. Jaarlijks zijn er twee ontmoetingen waarbij ook een deel van het werk van Eleos wordt gepresenteerd.

De Stichting Gereformeerd Jeugdwelzijn (SGJ) is een gereformeerde organisatie voor professionele jeugdzorg.

Zij biedt een samenhangend geheel van hulpverleningsactiviteiten, gericht op problematische opvoedingssituaties. De SGJ ziet het als haar opdracht ouders en hun kinderen verder te helpen bij problemen, zodat ouders hun kinderen kunnen blijven opvoeden in de lijn van de doopbelofte. De SGJ wordt ten dele gefinancierd door de overheid. Er is echter een behoorlijke financiële bijdrage nodig om het niet gesubsidieerde deel van de hulpverlening te bekostigen. Dat geld wordt opgebracht door de verschillende samenwerkende kerken. Er is echter een probleem. De lasten komen onevenredig zwaar te drukken op de andere kerkgemeenschappen, omdat vanuit hervormd-gereformeerde gemeenten nog te weinig bijgedragen wordt. Dit heeft alles te maken met de onbekendheid met het werk van de SGJ. De hervormd-gereformeerde bestuursleden, C. Boerhout, ds. G. Herwig en B. van Putten, deden een dringend beroep op de kerkenraden, met name op de diaconieën, om dit zo noodzakelijk diaconale werk mogelijk te blijven maken. Het hoofdbestuur deelt de bezorgdheid van de afgevaardigde bestuursleden van de SGJ over de financiële problemen. Aangezien een quotumregeling per lid, zoals bij de partnerkerken gehanteerd wordt, niet uitvoerbaar is binnen hervormde gemeenten, werd gekozen voor een omslagstelsel per predikantsplaats. De bijdrage wordt overigens op vrijwillige basis gevraagd. Om het hervormde gemeenten gemakkelijk te maken, zal de SGJ jaarlijks aangeven wat per predikantsplaats nodig is om de begroting sluitend te krijgen.

De heer C. Boerhout heeft zijn lidmaatschap van het bestuur van de SGJ per 1 januari 2003 beëindigd.

30. Uitgaven

Bij uitgeverij Groen/Heerenveen verscheen 'Ere wie ere toekomt'. In deze uitgave worden alle onderdelen van de eredienst, zoals die in hervormd-gereformeerde diensten aan de orde komen, toegelicht: votum en groet, de lezing van de wet of de geloofsbelijdenis, de gebeden, de prediking, de collecte, de zegen. De auteurs vestigen ook de aandacht op de stijl in de eredienst, de gemeentezang en de begeleiding daarvan. Aan de verantwoordelijkheid die de kerkenraad als geheel draagt voor de eredienst, gaan ze niet voorbij.

Bij uitgeverij Groen verscheen ook het boek 'Kanttekeningen bij de [Nieuwe Bijbelvertaling]'. In dit boek worden de vertaalwerkzaamheden van de [Nieuwe Bijbelvertaling] geëvalueerd.

De doelstelling hiervan is tweeledig: door middel van dit geschrift in gesprek zijn met het Nederlands Bijbelgenootschap en het geven van verantwoorde voorlichting aan de hervormdgereformeerde beweging binnen onze kerk: kerkenraden, predikanten en gemeenteleden. De medewerkers zijn: ds. W. J. Dekker, drs. P. J. Vergunst, ds. G. D. Kamphuis, ds. H. J. Lam, ds. W. Chr. Hovius, dr. G. van den Brink, dr. W. H. Th. Moehn en dr. J. de Gier. Met het verschenen boek beoogde het hoofdbestuur ook zich te mengen in het publieke gesprek over de vertaalprincipes en vertaalkeuzen van de Nieuwe Bijbelvertaling. Op dinsdag 14 januari is het boekje aangeboden aan het Nederlands Bijbelgenootschap. Er volgde een inhoudelijk gesprek over de inhoud van deze uitgave.

Op dinsdag 17 december werd in Utrecht aan het moderamen van de hervormde synode, in de persoon van ds. A.W. van der Plas, preses, het boek Delen of helen? 1951-1981 (uitgave Kok, Kampen) aangeboden. In 1978 verscheen van de hand van de algemeen secretaris van de Gereformeerde Bond een kroniek van hervormd kerkelijk leven in en met de Gereformeerde Bond, onder de titel Delen of helen? Deze uitgave strekte zich uit van het jaar 1906, het jaar van de oprichting van de Gereformeerde Bond, tot 1951, het jaar waarin de nieuwe hervormde kerkorde werd aanvaard. Dr. ir. J. van der Graaf schreef ook een vervolg, opnieuw onder de titel Delen of helen? Dit deel bestrijkt de jaren 1951 tot 1981. Het jaar 1981 is tot grens genomen, omdat daarna het Samen op Wegproces het hervormd kerkelijk leven in hoge mate is gaan bepalen, hetgeen een aparte behandeling vergt. Ook dit deel is chronologisch van opzet. Van jaar tot jaar zijn de belangrijkste kerkelijke gebeurtenissen vermeld. Een selectie van artikelen, discussies of hoofdmomenten in het kerkelijk leven die in de kerkelijke pers de aandacht trokken, zijn geheel, gedeeltelijk of samengevat weergegeven. Ook het anekdotische ontbreekt niet. Hoewel vooral het hervormd kerkelijk levea wordt beschreven, komen ook vele momenten uit andere kerken ter sprake.

Op verzoek van het hoofdbestuur hebben in de achterliggende jaren zes hervormd-gereformeerde theologen, te weten drs. M. A. van den Berg, drs. C. Blenk, prof. dr. C. Graafland, dr. W. J. op 't Hof, prof. dr. A. de Reuver en prof. dr. W. Verboom, onderzoek gedaan naar de wijze waarop in de gereformeerde traditie omgegaan is met de noties verbond en belijdenis. Hun studie resulteerde in het boek 'Belijdenis en verbond' (uitgave Boekencentrum, Zoetermeer), dat werd samengestejd door dr. W. J. op 't Hof. Het is een„ > puur historisch stuk. De commissje j geeft geen eigen oordeel over de huidige situatie. Het is aan de lezer om de toepassing te maken.

Op dinsdag 1 april vond op Hydepark de presentatie plaats van twee studies: 'Belijden met hoofd en hart' en 'De Nederlandse Hervormde Kerk belijdend onderweg'. Ter gelegenheid hiervan spraken ds. G. D. Kamphuis en dr. ir. J. van der Graaf.

Belijden met hoofd en hart Gereformeerd belijden is geen status quo. In elke tijd is het nodig om wat van de vaderen is geërfd opnieuw te verwerven. Het gereformeerd belijden vraagt om een eigentijdse actualisering, wat meer is dan alleen maar naspreken van wat eeuwen geleden werd vastgelegd, ook niet om louter formeel belijden. Het gaat om mee betuigen en doorgaand betuigen. In dit boek, dat gevolg is van de toezegging op de jaarvergadering van 2000 aandacht te geven aan het gereformeerd belijden in de kerk, werken zes auteurs uit hervormd-gereformeerde kring deze uitgangspunten nader uit. Het zijn prof dr. W. Verboom, dr. G. van den Brink, dr. C. A. van der Sluijs, drs. J. J.

Tigchelaar, drs. R. H. Kieskamp, en t drs. C. Blenk, onder redactie van dr. ir. J. van der Graaf.

Het boek staat als geheel in een theologisch wetenschappelijk kader. Elk van de auteurs refereert aan of is in ge-

sprek met theologen van gisteren en vandaag. De uitgave wil ertoe bijdragen, dat het besef blijft leven of zal herleven, dat gereformeerd leven vandaag niet achterhaald is, maar toekomst heeft, omdat het gebonden is aan het Woord van de Drie-enige God, aan de Schriften van het Oude en Nieuwe Testament, waarvan de Nederlandse Geloofsbelijdenis zegt, dat we die niet alleen voor waar houden, omdat de kerk dat de eeuwen door deed, maar omdat de Heilige Geest getuigenis geeft in onze harten dat ze van God zijn. Dit boek is uitgegeven bij Kok, Kampen, in samenwerking met de Gereformeerde Bond.

De komende jaren zullen in relatie met deze uitgave twaalf deeltjes voor gemeenteleden verschijnen.

De Nederlandse Hervormde Kerk belijdend onder weg De Nederlandse Hervormde Kerk wordt in haar kerkorde van 1951 aangeduid als Christus-belijdende volkskerk. Ze zou gaandeweg belijden, in gemeenschap met de belijdenis der vaderen, niet in strikte zin gebonden aan de belijdenis. Ze wist zich als Christus-belijdende geloofsgemeenschap gesteld in de wereld om Gods beloften en geboden voor alle mensen en machten te betuigen.

In dit boek beschrijft dr. ir. J. van der Graaf de ontwikkelingen die zich binnen de Hervormde Kerk sindsdien voordeden. In de titel is dat gaandeweg belijden aangegeven met belijdend onderweg. De weg van de kerk in haar belijden, in het apostolaat en in haar oecumenische activiteiten en relaties komt aan de orde. Een apart hoofdstuk is gewijd aan het Samen op Weg-proces tot het jaar 1981. In een epiloog is nog in kort bestek aangegeven hoe op de onderscheiden terreinen de Hervormde kerk haar weg vervolgde tot 2001. Een apart hoofdstuk is gewijd aan de hervormd-gereformeerde sector, die zich vooral in de kring van de Gereformeerde Bond heeft gevormd, omdat het in andere studies soms mankeert aan aandacht voor dit deel van de kerk maar ook omdat binnen de hervormdgeréformeerde kring zich eigensoortige dntwikkelingen voordeden.

31. Hertaling liturgische formulieren

De gesprekken tussen het moderamen van de generale synode van de Nederlandse Hervormde Kerk en het hoofdbestuur over de evaluatie en de kerkelijke status van de hertaling van de klassieke liturgische formulieren hebben geleid tot het instellen van een . werkgroep ad hoe door de Redactie Dienstboek. Het gaat daarbij om de voorlopige uitgave die het hoofdbestuur in het najaar van 2000 naar de hervormd-gereformeerde kerkenraden stuurde.

Onder de leden van de werkgroep bevinden zich enkele met een specifieke kennis van de wordingsgeschiedenis van de formulieren en met name ook van de verschillende uitgaven daarvan. Dit is zeer behulpzaam om zo dicht mogelijk naar het origineel toe te hertalen, maar vraagt wel de nodige tijd om de verschillende versies met elkaar te vergelijken. Daarnaast blijft onverkort de noodzaak bestaan om de vaak ingewikkelde gedachtegangen met bijhorende versies zestiende-eeuwse lange zinnen tot hoorbare en leesbare proporties terug te brengen.

Door allerlei overwegingen bleek al gauw dat de noodzakelijke zorgvuldigheid en de gevraagde snelheid op gespannen voet met elkaar staan. Het gestelde doel: afronding van de werkzaamheden in maart 2003, kon niet gerealiseerd worden. Als termijn van voorlopige afronding van de werkzaamheden is nu het begin van najaar 2003 gekozen.

Ten slotte is het van belang om te signaleren dat de ontmoetingen in de werkgroep en het theologisch gesprek tussen de vertegenwoordigers uit verschillende modaliteiten en richtingen van onze kerk een grote mate van herkenning en verdieping opleveren.

32. Bijbelvertaling

Op vrijdag 7 juni maakten het hoofdbestuur van de Gereformeerde Bond en het bestuur van de Stichting Herziening Statenvertaling op een persconferentie in Veenendaal gezamenlijk de plannen bekend om te komen tot een revisie van de Statenvertaling. De algemeen secretaris van de Gereformeerde Bond, drs. P. J. Vergunst, gaf inzicht in de route die afgelegd is en de voorzitter van het stichtingsbestuur, ds. B. J. van Vreeswijk, maakte de plannen bekend inzake de omvang van de herziening. De Stichting heeft een startkapitaal ontvangen van de Gereformeerde Bond. Het is mede de taak van het bestuur gelden te werven via donaties, collecten, legaten enz. In november heeft het bestuur van de Stichting Herziening Statenvertaling zich in een brief tot alle hervormdgereformeerde en christelijke gereformeerde kerkenraden gewend, waarin gevraagd wordt om steun voor en medewerking aan dit project. Bij de Waarheidsvriend van 24 april ontvingen de lezers een folder met nadere informatie over het werk.

33. De Waarheidsvriend

Het wekelijks orgaan van de Gereformeerde Bond, de Waarheidsvriend, verscheen in een totale omvang van 828 pagina's. Ook dit jaar is breed aandacht gegeven aan de ontwikkelingen in het kerkelijk leven, in de gemeenten, in de samenleving. Commentaar werd onder meer gegeven op het einde van acht jaar paars kabinetsbeleid, de moord op politicus Pim Fortuyn, het debat over waarden en normen en de groeiende aandacht voor Halloween in ons land. Ook werden de ontwikkelingen in de kerk gevolgd, zoals de verwerping van het unievoorstel van de Confessionele Vereniging en Gereformeerde Bond, de hernieuwde bezinning op de prediking, de situatie waarin de catechese zich bevindt en de voortgang van Samen op Weg. De redactie zoekt in de reeks 'Licht op de kerk' naar een bijbelse fundering van een verantwoorde positie ten opzichte van SoW.

Met dankbaarheid merken we op dat het aantal abonnees op de Waarheidsvriend in 2002 groeide. Het hoofdbestuur zou graag zien dat alle leden van de Gereformeerde Bond ons blad lezen.

34. Christelijke bibliotheek voor blinden

Jarenlang bestaat er al een goede relatie tussen het hoofdbestuur en de christelijke bibliotheek voor blinden en slechtzienden in Ermelo. Iedere week is een lezerscorps actief met het redigeren en inlezen van de Waarheidsvriend en worden lezers bereikt die anders van deze informatie verstoken zijn. Binnen de activiteiten van de CBB valt ook de uitgave in gesproken vorm van de prekenserie Genade voor genade. Aan deze prekenserie werken hervormd-gereformeerde predikanten mee. Ook wordt door de CBB een serie kerkdiensten op geluidscassettes verzorgd uit hervormd-gereformeerde gemeenten.

35. Prekenserie 'Genade voor genade'

Met het vertrek van ds. A. Baas uit het hoofdbestuur komt er ook een einde aan zijn taak als redacteur van de prekenserie 'Genade voor genade'. Het hoofdbestuur heeft ds. H. Roseboom benoemd als redacteur. Samen met ds. J. Harteman zal hij de redactie van deze prekenserie gaan voeren. Het is van belang dat de belangstelling voor de prekenserie toeneemt.

36. Deelname Gereformeerde Bond aan Meetingpoint

Meetingpoint is de site van stichting Reformatica. Op basis van mondeling overleg bestaat reeds enkele jaren samenwerking tussen de Gereformeerde Bond en stichting Reformatica. In september is deze samenwerking in een overeenkomst vastgelegd. De stichting Reformatica stelt serverruimte op haar site aan de deelnemer beschikbaar.

37. Theologia Reformata

Theologia Reformata is een driemaandelijks theologisch tijdschrift, dat uitgegeven wordt onder verantwoordelijkheid van de Gereformeerde Bond. In elk nummer staat een meditatieve exegese en een lijst met ingekomen boeken, boekbesprekingen en boekaankondigingen. Ook worden actuele theologische referaten gepubliceerd. Om de beurt schrijft iemand van de redactie reflexen. De redactie beoogt alert te reageren op actuele theologische thema's en ook studenten theologie voor het blad te interesseren.

38. Zij, die van ons heengingen

Ook in dit jaarverslag moeten wij namen noemen van predikanten die onder ons het Woord hebben bediend en die ons ontvallen zijn. God nam hen tot Zich. Predikanten gaan heen en alleen God weet welke vrucht hun arbeid heeft mogen dragen. Zij kunnen vanwege hun prediking nog spreken nadat zij gestorven zijn. 'Gedenkt uwer voorgangeren, die u het Woord Gods gesproken hebben; en volgt hun geloof na, aanschouwende de uitkomst hunner wandeling'. Hebreeën 13 vers 7

Ds. A. Heij, 74 jaar

Ds. A. Schaap, 63 jaar

Ds. A. van Eijk, 81 jaar

Ds. P. P. J. Monster, 88 jaar Ds. H. N. van Hensbergen, 89 jaar Ds. C. M. Langeveld, 91 jaar Ds. K. Exalto, 83 jaar Ook nam de Heere kand. R. Dijkhof in de leeftijd van 50 jaar uit ons midden weg.

39. Ontmoetingsdag voor predikantsweduwen

In nauwe samenwerking met het bestuur van de Stichting Steunfonds hervormd-gereformeerde emeriti en hun weduwen en wezen heeft het hoofdbestuur op dinsdag 11 februari een ontmoetingsdag belegd voor predikantsweduwen wier echtgenoot tijdens zijn actieve ambtsperiode overleden is. Het doel van deze bijeenkomst was niet alleen onderlinge ontmoeting en uitwisseling van ervaringen, maar ook bezinning inzake de plaats van de predikantsweduwe in de gemeente. Dat aan dit laatste grote behoefte is, bleek tijdens deze besloten bijeenkomst.

40. Zij, die met emeritaat gingen

Predikanten namen afscheid van een gemeente zonder een andere gemeente te gaan dienen. Voortaan behoren zij tot de emeriti predikanten. Het Woord van de levende God tilt boven de weemoed van het afscheid nemen uit. Zij dienen weliswaar geen bepaalde gemeente meer, maar kunnen ook nog na hun emeritaat op een of andere manier nuttig zijn in het Koninkrijk van God. Dit kan door de prediking, door het schrijven van artikelen, door ergens op beperkte wijze nog bijstand in het pastoraat te geven en soms door jonge collega's met adviezen te helpen. We bidden de Heere of Hij de predikanten die met emeritaat zijn gegaan een goede gezondheid wil schenken zodat zij hun arbeid in Zijn koninkrijk blijven voortzetten. We denken ook aan hen die zwak van gezondheid zijn. Het zijn de volgende predikanten, aangeduid met de laatste gemeente, die zij hebben gediend.

Ds. J. H. Dekkers, Wierden, legerpredikant Ds. J. D. Heikamp, Vriezenveen (vervroegd emeritaat) Dr. H. Vreekamp, secr. van de Raad voor de verhouding van Kerk en Israël (vervroegd emeritaat) Ds. H. Talsma, Leerdam, (vervroegd emeritaat) Ds. J. van Oostende, algemeen secretaris GZB Ds. A. van de Beek, Rijssen, (vervroegd emeritaat) Ds. W. van der Wind, 's-Gravenmoer, (vervroegd emeritaat) Ds. J. Willemsen, predikant Stichting Herv. Diaconale Gezondheidszorg te Sommelsdijk Ds. J. Maasland, Barneveld, (vervroegd emeritaat)

41. De nieuwe lichting w

Met veel vreugde vermejdt het hoofdbestuur de namen van kandidaten die nog niet zo lang geleden in het ambt van predikant bevestigd zijn, of nog uitzien naar hun bevestiging. Predikanten zijn dienaren. Christus gebruikt hen om mensen tot geloof te brengen. Hoe zullen we anders tot geloof komen dan door de prediking? Elke dienaar heeft zijn eigen taak. De een is meer een planter. De ander doet L k k k m k k het werk van een natmaker of besproeier. Maar samen staan de dienaren in dienst van God. God zegent de prediking en andere activiteiten die in Zijn Naam plaatsvinden. Daarom mogen we het accent niet leggen op planten en op het natmaken. Het eigenlijke werk doet God alleen. Maar we schakelen het planten en natmaken van de dienaren niet uit. Want er kan geen groei ontstaan als er niet geplant en niet natgemaakt wordt.

De volgende kandidaten zijn in hun eerste gemeente bevestigd of hebben een beroep aangenomen:

kand. K. J. Kaptein, 's-Grevelduin-Capelle kand. D. Zoet, Loon op Zand kand. P. den Ouden, Wouterswoude kand. W. P. J. L. van Saane, zendingspredikant ten dienste van de National Evangelical Church in Beiroet (Libanon) kand. J. A. van den Berg, Stedum en Lellens-Wittewierum en Ten Post kand. A. de Groot, Numansdorp (B.W.) kand. A. Snoek, Nieuwer ter Aa kand. S. A. Doolaard, Besoyen (Waalwijk) kand. A. Stijf, Zegveld kand. M. Maas, Hellouw kand. W. Geuze, Woubrugge kand. M. Kreuk, Wilsum kand. H. van der Ziel, Poederoijen- Loevestein kand. A. N. van den Wind, Hagestein kand. H. Talsma, Kollummerzwaag kand. J. N. Zuijderduijn, Valburg-Homoet and. J. Prosman, Genderen and. J. Prins, Randwijk

42. Afsluiting

Veel bezigheden van de Gereformeerde Bond zijn opgesomd. Vooral aan het eind van een verenigingsjaar blijkt de hoeveelheid werk die is verricht. We deden het in een land dat helaas nog door een demissionaire regering werd bestuurd. In een periode van spanning en onrust over het SoW-proces in onze gemeenten. Ook zijn veel gemeenten die betrokken zijn op het werk van de Gereformeerde Bond getroffen door de vogelpest.

Met de opsomming van de werkzaamheden eren en danken we de Heere voor Zijn steun en leiding. Zeker als we beseffen dat er binnen onze beweging ook veel is dat voor Zijn aangezicht niet kan bestaan. Wij mogen geloven dat Hij in de gemeenten door de getrouwe verkondiging van het Woord werkt met Zijn Heilige Geest. Niet een toonaangevende theologie of een aangepaste prediking geven de doorslag. Een schip hoort op het water. Maar als het water in het schip komt, gaat het verkeerd. Het grootste schip zinkt als het water blijft stromen in het schip. Zo gaat het ook met een gemeente en met een beweging als zij ongehoorzaam zijn aan het Woord van God. We blijven afhankelijk van het vaste en levende Woord van God. Door de Heilige Geest is dit Woord werkzaam en brandstof voor het geloof. 'Alzo zal Mijn woord, dat uit Mijn mond uitgaat, ook zijn, het zal niet ledig tot Mij wederkeren; maar het zal doen, hetgeen Mij behaagt, en het zal voorspoedig zijn in hetgeen, waartoe Ik het zende' (Jesaja 55 vers 11).

J. HARTEMAN

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen