Passiepsalmen uit Ijsland

IJsland en het heidendom

Kan er uit IJsland iets goeds komen? Ik doel hier uiteraard niet op het IJsand van nu, maar op dat van eeuwen geleden. Immers, het oude IJsland van jóói 950 of 1000 is bij uitstek verbonden met het heidendom. Wat wij over ie oude godenwereld van de Germanen weten, onze heidense voorouders, is voor een groot deel afkomstig uit IJsland. Daar komt immers de Edda vandaan, die in twee vormen - poëzie en proza - is overgeleverd. En in de liederen, ontstaan tussen 800 en 1250, en vertellingen van de Edda komen we uitgebeid de Germaanse godenwereld tegen van vóór het christendom, met een eigen ontstaansgeschiedenis van de wereld, met reuzengeslachten en goden als Odin (=Wodan), de hoofdgod, Thor (=Donar), de god van de donder met zijn geweldige kracht, de blinde god Balder (die ook optreedt in de beroemde 'Mei' van Gorter), en godinnen als Freya.

Kortom, een godenwereld waarin ook onze verre voorvaderen hebben geloofd, voordat Willibrord en Bonifatius het christendom naar onze streken brachten. Wie daar meer over wil lezen, kan terecht in het recente boek Zwijgen bij volle maan van dr. H. Vreekamp, die meent met name op de Veluwe nog allerlei resten te kunnen aanwijzen.

Maar datzelfde IJsland heeft ook andere teksten voortgebracht. Een zo'n tekst is een bundel gedichten die bekend is geworden onder de titel Passiusalmar. Het IJslandse woord 'salmar' is verwant met ons woord 'psalmen'. In het IJslands heeft het echter een algemenere betekenis: kerklied of geestelijk lied. Het gaat hier inderdaad om liederen die wij gezangen noemen. De vertaler-uitgever van de bundel, Adriaan Faber*, heeft toch gekozen voor de naam 'Passiepsalmen', vanwege de klankovereenkomst met 'salmar'. De volledige titel luidt in vertaling: Historie van het lijden en sterven van onze Here Jezus Christus. De bundel bevat 50 passieliederen, gevolgd door een toegift 'De onzekerheid van het stervensuur'. Onder het laatste lied staan twee bijschriften van de dichter. Het eerste luidt:

Door Jezus' genade heeft de zondaar berouw.

Omwille van Jezus wordt een berouwvolle zondaar begenadigd.

En het tweede bijschrift luidt: Geloofd zij God en gezegend zij Zijn heilige Naam tot in eeuwigheid.

De maker van deze passieliederen is de Deense dichter en pastor Hallgrfmur Pétursson, die leefde van 1614 tot 1674.

IJsland en het christendom

Officieel ging IJsland in het jaar 1000 tot het christendom over. Niet geheel uit overtuiging: het eigen parlement dat toen al bestond - het heette 'Althing' - deed die stap om de eenheid onder de bevolking te bewaren en de Noorse koning te vriend te houden. In 1262 werd het eiland, waar al veel Noren woonden, aan de Noorse koning onderworpen en in 1380 kwam het in Deense handen toen Noorwegen verenigd raakte met Denemarken.

En toen kwam, zo'n anderhalve eeuw later, de Reformatie. De Deense koning Harald legde - zo ging dat toen! - in 1536 IJsland het lutheranisme op. De IJslandse kerk bleef overigens veel katholieke trekken bewaren. Wel was er direct een probleem: er waren geen kerkliederen in de lijn van de Reformatie. Aanvankelijk werden daarom Duitse gezangen vertaald - nogal onbeholpen - maar na enige tijd ontstonden eigen IJslandse geestelijke liederen.

In die traditie stond de dichter Hallgrfmur Pétursson. Hij was van Deense afkomst, ontving zijn opleiding in Kopenhagen en werd luthers pastor op IJsland. Het christelijk geloof in reformatorische zin, persoonlijk diep beleefd door eigen levenservaring met allerlei dieptepunten, verbreidde hij uit volle overtuiging. Daarvoor waren ook liederen nodig. Hij bezat zowel dichterlijke begaafdheid als grote kennis van de oude IJslandse poëzie. Zo ontstonden zijn talentvolle 50 'Passiepsalmen'. Ze werden in 1666 voor het eerst gedrukt. Vorig jaar kwam een Nederlandse vertaling op de markt, voorzien van een informatieve inleiding, waaruit ik enkele gegevens put.

Verwondering

De versregels die gewijd zijn aan het lijden van Christus, zijn steeds vervuld met verwondering. De vertaler Faber spreekt in zijn inleiding van een grondparadox in de gedichten van Hallgrimur. Een paradox is een innerlijke tegenstrijdigheid: op het eerste gezicht klopt iets niet, bij nader inzien blijkt het toch juist te zijn. De grondparadox in de liederen van Hallgrimur is: het bittere lijden, de helse kwellingen van Jezus tegenover de onverdiende bevrijding van de schuldige mens,

bondig samengevat in de volgende twee regels:

Gij werd bespot, - tot eer van mij; geslagen, - ik genas daarbij. Zo ook in de volgende coupletten van de veertiende 'psalm'. Eerst de ene pool van de paradox:

Ik zaaide zonden om mij heen, en groter schande is er geen als straks de tijd uan oogsten daagt. Hoe vuordt mijn ziel door angst geplaagd!

Maar dan volgt - onbegrijpelijk! - de andere pool:

O Christus, Heer, uiu ongeluk geneest mij, troost mij in mijn druk. Gij zaaide uw onschuld in de aard. Ik heb de oogst, uw heil vergaard.

Van hof naar graf

In de 50 liederen gaat de dichter de hele lijdensgeschiedenis langs: in de hof van Gethsemane, de gevangenneming, voor Kajafas en Pilatus, veroordeling, het kruis, de kruiswoorden en ten slotte Jezus' dood en begrafenis. De gedichten zijn lang - de meeste honderd of meer regels - en daarom kan ik hier niet een compleet lied afdrukken. Het opvallende van deze liederen is dat de dichter, na een beschrijving van een bijbels feit uit de lijdensgeschiedenis, steeds terecht komt bij een persoonlijke toepassing, een persoonlijk getuigenis. Zo bijvoorbeeld 'Psalm' 31, waaruit ik de laatste vijf coupletten overneem:

Ik heb uw lijden steeds vergroot door zoveel, zoveel zonden. Uw lichaam heeft in pijn en nood hun ziuaarte ondervonden.

Ik urees uoor mijn verdorven staat. Zou God zich wraak verschaffen, mij, zondaar, voor mijn vele kwaad voor eeuwig willen straffen?

Maar zie, er groeien uit uw pijn vruchten van eeuwig leven: nu zal er urede en vrijheid zijn, nu is mijn schuld vergeven.

De angst voor dood en eindgericht, die mij zo zwaar kan kwellen, ze wordt door uw gena verlicht, en vreugdetranen wellen.

In uw genade, Heer, hebt Gij mijn schuld op U genomen. Ik bid dat niemand ooit door mij in het gericht zal komen.

Het reddend kruis

De gedachte die steeds weer terugkeert in de 'Passiepsalmen', is dat het kruis onze enige redding is. In 'Psalm' 33, gericht op de kruisiging, klinkt dit bijzonder duidelijk door in de drie slotcoupletten:

Zoon Gods, tot ons gekomen, Gij, heilige, sterke held, men heeft U zonder schromen met rovers meegeteld. Maar voor mij, zondaar, geldt dat ik bij U mag horen. Ik heb, door U verkoren, daarop mijn hoop gesteld.

Als ik in doodsgevaren uw reddend kruis begroet, zal ik weer kracht vergaren die mij herleven doet.

Steeds brandt in mij de gloed van liefde tot de Here, waar ik dan ook verkere, zodat ik zeggen moet:

Het kruishout, uw kastijding, is mijn behoud geweest, mijn redding, mijn bevrijding, heil dat de ziel geneest. Ik ben niet meer bevreesd: steeds zal ik op U bouwen, de grote Naam betrouwen van Vader, Zoon en Geest.

Herrijzing

De laatste liederen beschrijven de graflegging en wat de wachters hebben gezien. Het graf is niet het einde. 'Psalm' 50 tekent de reacties van de ongelovigen en stelt daartegenover het getuigenis van de wachters bij het graf:

Christus herrees in heerlijkheid. De oudsten, in hun wrok en nijd, bestreden 't heil met hand en tand. Ach, tegenstand, wie keert Gods wijs bestel, Gods hand?

Want zie, het graf werd streng bewaakt, 't Was ontoegankelijk gemaakt, zodat nu ieder duidelijk zag: Hij die hier lag herrees, en won de laatste slag.

De wachters namen 't wonder waar, en ze vermeldden 't zonneklaar, al hebben schriftgeleerden nog - hoe zinloos toch! - hun geld betaald voor snood bedrog.

't Verraad, de leugens van de mens, ze gaan teniet op 's Heren wens.

Voor eeuwig staat zijn raadsbesluit. Hij voert het uit. Zo wordt verwaten list gestuit.

De ongelovigen - vol bedrog - zijn hier de oudsten en de schriftgeleerden van toen. Maar die ongelovigen komen ook in latere tijden voor...

U zij de glorie

Als je deze lutherse poëzie leest, dan kun je op een afstand van zo'n vier tot vijf eeuwen alleen maar zeggen: wat stond deze lutherse dichter dicht bij het calvinisme! Ik moet het anders zeggen: hier klopt het hart van de Reformatie, en dan doet het er niet toe of iemand luthers of calvinistisch is. De rode draad die door deze liederen loopt, is door en door bijbels: niets is uit de mens, alles is uit God. In de slotregels van 'Psalm' 50 zegt Hallgrimur Pétursson het zo:

U zij de glorie en de macht, de eer, de wijsheid en de kracht, U, Jezus, zij de heerlijkheid, nu en altijd, tot in der eeuwen eeuwigheid.

Het schijnt zo te zijn - ik haal dit uit de inleiding - dat in het tegenwoordige IJsland de 'Passiepsalmen', die te lang zijn om nog te zingen, gedurende de zeven weken voor Pasen op de radio worden voorgedragen. Kan er uit IJsland iets goeds komen? Kom daar in Nederland eens om!

J. de Gier, Ede

* Hallgrimur Pétursson, Passiepsalmen. Vertaling Adriaan Faber. Utjouwerij Frysk en Frij, Leeuwarden, 2003; 307 blz.: € 12, -.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen