Herbronning van een begrip

Spiritualiteit is in. Met de regelmaat van de klok verschijnen er boeken en artikelen, gewijd aan vormen van spiritueel leven. Ook de media schenken er regelmatig aandacht aan. Werd in de jaren zestig en zeventig in progressieve, op het hier en nu gerichte kringen het spreken over innerlijk leven als geestelijke binnenvetterij of heilsegoïsme afgedaan, het klimaat is sinds de jaren negentig toch wel ingrijpend veranderd, al is er ook in de jaren die daaraan vooraf gingen, altijd een stroming geweest die aandacht heeft gevraagd voor vormen van geestelijk leven en meditatie.
De omslag die ik signaleer, heeft stellig te maken met de ontwikkelingen in onze moderne samenleving die als even zovele tekortkomingen gezien worden. Velen beleven de wereld als kil en verzakelijkt onder de invloed van een puur rationeel denken, een almaar voortschrijdende technische beheersing van het leven en niet te vergeten de macht van de economie en haar processen. Daarnaast is er ook een andere ontwikkeling. De overlevingscultuur van de jaren vijftig heeft plaats gemaakt voor een belevingscultuur met een sterke nadruk op gevoel, emotionaliteit en een afkeer van het verwetenschappelijkte levensklimaat. Op deze ontwikkelingen waarvan ik slechts een paar elementen noemde, is de hang naar spiritualiteit, het zoeken naar innerlijke beleving een antwoord. Een meerzinnig woord. Nu is spiritualiteit een lastig te definiëren begrip. Zeer bekend en veel geciteerd is de omschrijving van dr. C. Aalders in zijn bekende boekje Spiritualiteit. Geestelijk leven vroeger en nu (1969, blz 13): 'Overal, waar de mens met bewuste bedoelingen en op een min of meer methodische wijze bezig is zijn leven te doen beantwoorden aan een transcendente zingeving, is er sprake van spiritualiteit.'
Het is duidelijk dat dit een zeer algemene definitie is die op verschillende levensbeschouwingen van toepassing is. Immers wat het transcendente, het boven deze wereld uitstijgende is, wordt zeer verschillend ingevuld in de vele religies en geestelijke stromingen. Juist die veelheid brengt ook verwarring met zich mee. Want wat wordt er precies bedoeld met de term 'spiritualiteit'? Je krijgt de indruk dat het steeds meer een containerbegrip aan het worden is.

Aanhangers van het zen-boeddhisme, new-age-stromingen, humanistische geestelijk verzorgers en christenen gebruiken het woord, elk op hun eigen manier. Kortom, zo bont als de religieuze wereld van de 21e eeuw is, zo veelkleurig is het spreken over spiritualiteit. Toch is het begrijpelijk dat ook binnen de reformatorische traditie dit woord hoe langer hoe meer ingang vindt en in de plaats komt van andere woorden, zoals vroomheid, mystiek, bevinding, meditatieve omgang met God, beoefening van de praktijk der godzaligheid. Zo schreef de Apeldoornse hoogleraar prof.dr. W.H Velema jaren geleden al een boek onder de titel Nieuw zicht op Gereformeerde spiritualiteit (Kampen 1990). De keus voor dit woord is te verklaren. De term spiritualiteit is een eigentijdse term die past bij de cultuur waarin we leven. Een christen staat en leeft in deze cultuur.En om de aansluiting aan onze medelanders niet te missen, kan het goed zijn een eigentijds woord te gebruiken, mits - en dat schrijven we er met nadruk bij - we dan streven naar herbronning van dit woord en het herijken vanuit de Bijbel, de bron en de norm voor heel ons leven.

Omgang met God
In het woord spiritualiteit zit het woord spiritus, een Latijns woord dat verwijst naar de geest van de mens, maar ook en vooral naar de Heilige Geest van God. Vandaar dat prof. W. van 't Spijker ergens de terechte opmerking maakt: 'Christelijke spiritualiteit heeft haar ontstaan te danken aan de Heilige Geest. En deze Geest doet leven bij en uit het Woord, verheerlijkt Christus.' Spiritualiteit, zo verstaan, heeft dus alles te maken met de omgang met God en Zijn Woord, is een vorm van luisterend en biddend leven. Dat laatste geeft aan die omgang met de Bijbel een specifiek accent. Je zou kunnen spreken van een meditatieve omgang met de Schrift, zoals die door christenen de eeuwen door vanaf de vroege Kerk beoefend is.
Niet alleen en niet in de eerste plaats lees je dan een bijbelgedeelte vanuit de ratio, het verstand, de dogmatische waarheid, maar vanuit het hart dat gericht is op Gods goede woorden, zodat ze je raken en de woorden voedsel voor je ziel worden. Prachtig is deze vorm van bijbellezen verwoord door Luther in een boekje uit 1535. 'Je kunt,' aldus Luther, 'op vier manieren de Bijbel lezen.'
Een eerste leesoefening zou je kunnen aanduiden met het woord Instructie: de Bijbel zo lezen dat een mens zich te binnen brengt dat hij God in alle dingen moet vertrouwen en hij zich stelt onder de autoriteit van dat Woord voor heel zijn leven.
In de tweede plaats is er het element van de dankzegging: al lezend en overwegend ontdek je meer en meer wat God voor ons gedaan heeft en leer je steunen op Zijn beloften. Maar juist wie zo de Bijbel leest, moet ook erkennen dat hij telkens weer tekortschiet. En de Bijbel wordt zo een confronterende spiegel.
In de vierde plaats is er de verbinding van het lezen van de Schrift met het Gebed. 'Lezen,' schrijft ds. G.P. van Dam, aan wie ik deze verwijzing naar Luther ontleen, 'wordt zo tot een vorm van bidden, waarin die drie elementen terugkeren. De lezer vraagt God zijn geloof en vertrouwen te vernieuwen en zijn voornemen om te geloven en te gehoorzamen te versterken' (Postille 2004-2005, blz. 16-17).
Zulke vormen van spiritualiteit, toegespitst op spiritueel bijbellezen vragen tijd, concentratie en inzicht in de Bijbel. Daar schort het nog wel eens aan in onze jachtige, op verstrooiing gerichte cultuur, waar we allemaal middenin leven. Ook als christenen, als mensen van de kerk. Gebrek aan concentratie, vluchtig activisme, je verliezen in de veelheid en niet onderkennen waar het op aan komt, zijn gevaren die de kerken - geen uitgezonderd - anno 2005 bedreigen. Vernieuwing van het kerkelijk leven betekent dan ook voor alle dingen: terug naar de bron, opnieuw ontdekken wat bijbelse spiritualiteit in relatie tot de Schrift betekent.

Een tweeluik
De aanleiding voor wat ik hierboven heb neergeschreven, is de verschijning van een fors en fraai uitgegeven boek:

De Bijbel spiritueel: Bronnen van geestelijk leven in de Bijbelse geschriften, onder redactie van Frans Maas, Jacques Maas en Klaas Spronk;
Uitg. Meinema, Zoetermeer; 796 blz., € 55,00).
De uitgave vormt een pendant van De Bijbel literair, dat in 2003 bij dezelfde uitgever verscheen en dat je samen met dit boek een soort tweeluik kunt noemen. In De Bijbel literair worden allerlei literaire aandachtspunten aan de orde gesteld, zoals de structuur en de opbouw van de diverse bijbelboeken, de verschillende genres (verhaal, wet, kroniek, wijsheidsspreuk, evangelie, brief, lied enz.), de gedachtegang van de afzonderlijke bijbelboeken en de onderlinge relaties. Met name de poëtische functie van de taal krijgt alle nadruk. In het hier te bespreken boek dat je kunt beschouwen als een aanvulling staan, zoals een persbericht van de uitgever vermeldt, de religieuze vragen centraal.
Die tweedeling tussen een literaire en spirituele benadering geeft overigens wel te denken. Vanuit methodisch gezichtspunt is ze begrijpelijk. Wie zich bezighoudt met de uitleg van de Schrift, is gebaat bij een helder inzicht in de structuur en de taalvormen, literaire methoden en tekstuele verbanden. Maar we moeten dat methodische gezichtspunt wel relativeren. Een taalkundige analyse brengt je nog niet direct bij de boodschap, laat staan bij het verstaan van de boodschap van Gods Woord.
Helaas moet gezegd worden dat het huidig wetenschappelijk bedrijf soms gevaar loopt. Gelovige omgang en wetenschappelijk bezig zijn niet alleen maar te onderscheiden, maar zelfs te scheiden. Geen kwaad woord over het exegetisch vakwerk, integendeel! Mits we bedenken: oud- en nieuwtestamentische exegese is meer dan literatuurwetenschap, maar een voluit theologische bezigheid. Ik moet dan vaak denken aan de onvergetelijke kerkhistoricus prof. Maarten van Rhijn, die in zijn driedelig werk Gedachten en gestalten uit de Evangeliën grondige kennis van de wetenschappelijke exegese wist te verbinden met een gelovige omgang met de Bijbel. Als hij op zijn colleges kerkgeschiedenis zo'n uitstapje maakte naar de behandeling van een bijbelgedeelte, dan merkte je hoezeer de boodschap hem raakte.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen