Kerk en Javaanse cultuur

Wie op internet nazoekt wat Kebatinan betekent, zal zich verbazen dat juist deze Javaanse stroming van betekenis kan zijn voor de christenen in Oost-Java. Pas zeer recent is er voor deze oude religieuze stroming meer plaats in de samenleving van Indonesië. Ook christenen onderzoeken of de verschillende kenmerken van de Kebatinan van belang kunnen zijn voor de verdieping van de geloofsbeleving en de intensivering van de heiliging van het leven.
Dat voor dit laatste aandacht is, blijkt uit diverse ontmoetingen met theologen en leidinggevenden in de Christelijke kerk van Oost-Java (GKJW). Namens de Protestantse Kerk in Nederland brachten we een bezoek aan deze partnerkerk, met wie met name vanuit de hervormde traditie sterke banden zijn. In gesprek kregen we de gelegenheid elkaar kritisch te bevragen, onder meer over het geestelijk klimaat van de kerk.

Hollands erfgoed
Bij een sterker wordend bewustzijn van eigen identiteit en culturele bepaaldheid komen christenen op Oost-Java in verlegenheid met de Nederandse historie. Enerzijds treffen we en romantisering van de oude tijd, anderzijds een vervreemding van de Europese traditie. Veel uiterlijke kenmerken geven uiting aan de sterke inloed die in het verleden vanuit Nederand geweest is. Kerkarchitectuur, liturgische vormen, gebruik van het kerklied en de avondmaalstraditie vormen het belangrijke erfgoed van de Hollanders.
Opvallend is de emotionele waarde die men hieraan hecht en de verbondenheid met Nederland die en ermee wil benadrukken. Met veel eerbied wordt gesproken over zendingspredikanten en theologen uit de vorige eeuw.
Met name Coenraad Coolen en Johannes Emde, die aan het begin van de negentiende eeuw actief waren, zijn erg bepalend geweest. Zij hadden een Europese/Hollandse achtergrond, maar woonden en werkten in Surabaya. Vanaf de eerste vorming van gemeenten waren zij verantwoordelijk voor de verschillende opvattingen ten aanzien van de Javaanse cultuur. Terwijl Coolen heeft geijverd voor een grote plaats van de Javaanse cultuur in de geloofsbeleving, maakte juist Emde een sterk onderscheid en liet de Javaanse christenen breken met hun traditie. Door de inmenging van de theoloog J.E. Jellesma, die werd uitgezonden door het Nederlands Zendeling Genootschap, wordt duidelijk gekozen voor een middenweg, waarbij de Javaanse tradities een ondersteunende rol kregen in het godsdienstig leven. De verdere uitbreiding van de zending vanuit Nederland bracht echter met zich mee dat het Nederlandse kerkmodel alsnog superieur werd aan de Javaanse traditie. Ten tijde van de kolonisatie (Dutch registration) lijkt de kerk zich onvoldoende rekenschap te hebben gegeven van de reeds aanwezige religieuze beleving en traditie. Er ontstond een situatie waarin de Javaanse kerk haar wortels nauwelijks nog had in de eigen historische en culturele aard, maar in een geschiedenis die haar volkomen vreemd is.

Uitholling van geestelijk leven
Voor een goed verstaan en gebruik van traditie moet men vertrouwd zijn met de historie ervan. Waar die vertrouwdheid gemist wordt, mist men ook iets van eigen identiteit en waardigheid. Het gevaar is groot dat vormen en gebruiken betekenis gaan verliezen, naar de mate waarin men zich bewust wordt dat die vormen en gebruiken niet eigen zijn aan identiteit en historie. Aan de hand van dit westerse kerkmodel wil men het volwaardig kerk-zijn onderstrepen en volwaardig mee gaan in de globalisatie.
Deze globalisering van de kerk kost haar de Javaanse eigenheid en de vraag is of deze inzet niet te hoog is. Men vreest dat deze ontwikkeling van buitenaf wordt versterkt door de evangelicale en charismatische stromingen, die vanuit Amerika overwaaien. Ook deze bewegingen hebben namelijk sterk de neiging om vormen en uitingen van geloofsbeleving van buitenaf op te leggen zonder recht te doen aan de specifiek eigen traditie en mystiek van de Javanen. Gevolg is een uitholling van het eigen geestelijk leven. Oppervlakkige emotie met een sterke nadruk op de deelname aan liturgie, gebeden en prediking vaak zonder diepere (kritische) beleving.

Gedrag
Om dit te verhelderen spreekt men van de horizontale lijn en de verticale lijn. Er wordt sterk vanuit de verticale lijn gedacht, de ik-gerichte relatie met Christus; 'Hij is voor mij gestorven, maakt mij vrij van schuld, ik ben geen zondaar meer.' Het aardse leven wordt van minder belang, de zekerheid van het eeuwige leven is van buitenaf opgelegd en kent weinig tot geen innerlijk bewustzijn. Om het in oude woorden te stellen: er is weinig onderwerpelijke bevinding, die tot uitdrukking komt in de heiliging van het leven. Belevingen rondom de lijdenstijd, avondmaal en Pasen zijn momentgericht, tijdelijk en vaak beperkt tot erediensten. Daarbuiten is weinig te herkennen van de sobere, ingetogen en indrukwekkende sfeer zoals die bijvoorbeeld aanwezig is bij de avondmaalsdienst van Goede Vrijdag. Christenen laten zich maar moeizaam aanspreken op hun gedrag, de horizontale lijn. Drankgebruik, gokverslaving en overspel komt veelvuldig voor onder gemeenteleden.

Heiliging
Vanuit deze zorg is een beweging in de kerk ontstaan die zoekt naar middelen om het hart en het geweten aan te spreken, een opwekking tot verinnerlijking en heiliging. Deze middelen worden gezocht in de eigen culturele en historische wortels: de Kebatinan. Deze Javaanse mystiek is niet gerelateerd aan een van de bestaande godsdiensten in Indonesië, maar gaat zelfs terug tot voor het animisme. Veel van de huidige sociale gebruiken en omgangsvormen vinden wellicht ook hun oorsprong in deze oude Javaanse onderstroom. De herwaardering van de Kebatinan geeft de kerk de gelegenheid een cultuur-eigen gevoel van gerechtigheid en sociale bewogenheid aan te leren zonder daarbij het christelijk geloof te loochenen. Bijbelse begrippen als eerbied voor de schepping naastenliefde en vergeving kunnen verstaanbaar gemaakt worden vanuit het besef van eigen Javaanse identiteit.

Verinnerlijking
Op dit moment wordt toenemend gewerkt met een herziene liederenbundel met daarin aandacht voor deze

Ds. L.P.J. van Bruggen uit Lopikerkapel nam onlangs deel aan een project van Kerkinactie. Hij was namens de kerkprovincie Utrecht samen met drie andere delegatieleden, drie weken te gast in Malang, Oost-Java. Vanuit Utrecht wordt namens de Protestantse Kerk in Nederland een partnerrelatie onderhouden met de Christelijke kerk van oost-Java (GKJW). In dit artikel doet hij verslag van zijn reis.

RED. DE WAARHEIDSVRIEND

Javaanse inslag. Onder predikanten leeft het groeiend besef dat vanuit het Woord ook opgeroepen moet worden tot heiliging en bekering. Mensen worden aangesproken op het gevaar van wereldgelijkvormigheid. De Javaanse mystiek reikt begrippen aan als vasten en retraite, dat is versobering en verinnerlijking. Ze benoemt ook de worsteling tegen de zonden en ongerechtigheid, besef van eigen zwakheid, afhankelijkheid en kleinheid. De Kebatinan kan Javaanse christenen leren hoe de Schrift zegt: 'Gij geheel anders ...' Een overwogen en kritische kennis van de Javaanse mystiek kan op bescheiden wijze bijdragen aan een dieper verstaan van het evangelie en de betekenis ervan in het dagelijks leven. Daar is niets verdachts aan. Immers bedient de kerstening zich van oudsher van bestaande en aanwezige patronen en veronderstellingen. De Kebatinan kan niet tot Christus brengen, evenmin ten tijde van Paulus de Stoa in Athene: het blijft een zaak van Woord en Geest.
Er is in Oost-Java een oprecht en hartelijk zoeken naar een weg om de heiliging van het leven en het diepere verstaan van de Schriften ingang te doen vinden onder de christenen. Opdat nog meer de rijkdom van Gods genade in Christus gekend zal worden. 

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen