Steffen, Sievez en Siebelink

Het heeft een reden dat de biografie van ds. Paauwe opnieuw is uitgegeven. De uitgave van 1994 werd door de bekende schrijver Jan Siebelink als bron gebruikt bij het schrijven van zijn veelgelezen roman Knielen op een bed violen, waarvoor hij de AKO-literatuurprijs heeft gekregen. Naast deze bron noemt Siebelink ook J.M. Vermeulen: Het wonderlijkste wonder (Kampen, 1999). In deze heruitgave zijn de gegevens van het tweede deel geactualiseerd. Er is ook een woord vooraf van Jan Siebelink in opgenomen.
In het woord vooraf wijst Jan Siebelink erop dat het duidelijk is dat het in de roman om het Paauweaanse gedachtegoed gaat en dat ds. Paauwe daar ds. Poort heet. Siebelink heeft naar eigen zeggen niet een objectief document over de geloofsbeleving van ds. Paauwe en zijn volgelingen willen schrijven en daarom heeft hij zijn naam niet genoemd, maar wel heeft hij de biografie van L.F. Dros en N.J.P. Sjoer gebruikt en in zijn verantwoording vermeld. Hij had het boek nodig om zijn herinneringen aan de inhoud van de leesdiensten en aan de gesprekken bij hem thuis te toetsen. Ook al heeft hij geen nauwgezette reproductie van de werkelijkheid willen geven, toch heeft hij het gevoel een historisch verantwoord beeld van de Paauweaanse leer te hebben gegeven.
Een van de schrijvers van het boek Als een eenzame mus, Nico Sjoer, zelfs vernoemd naar ds. J.P. Paauwe, herkent de situatie van het gezin Hans Sievez in het boek van Siebelink. Hij behoeft nu tenminste niet meer aan zijn kinderen uit te leggen in wat voor een sfeer hij is opgegroeid.

Buiten de kerk
In het boek van Dros en Sjoer wordt in het eerste deel: Als een eenzame mus, een overzicht van de levensloop van Jan Pieter Paauwe gegeven. Zijn geboortedatum moet uiteraard 1872 zijn en niet 1972, maar verder lijkt mij het een behoorlijk getrouwe biografie. Uitvoerig wordt beschreven hoe hij buiten de kerk is komen te staan. Het is niet bepaald verheffend hoe de vrijzinnige gemeenten te Haarlem, Tiel en Zutphen en het Classicaal Bestuur met Paauwe en de kerkenraad te Bennekom zijn omgegaan. Dat typeert wel iets van de kerkelijke situatie van die dagen. Terecht heeft de kerkjurist dr. A.J. Bronkhorst, ook al heeft hij zijn vertrek niet kunnen volgen, hem later groot gelijk gegeven in zijn protest tegen de toen bestaande bepalingen. Die waren met de kerkorde van 1951 echter afgeschaft. Dat was een indirect eerherstel voor Paauwe.
Vervolgens wordt in dat eerste deel Paauwe's preekstijl en gezag belicht en ook de kernpunten van zijn theologisch denken. Er wordt een hoeveelheid kenmerkende uitspraken van ds. Paauwe geciteerd – die heeft hij ongetwijfeld gezegd en geschreven. Ongekend scherp is hij geweest tegenover de kerk en tegenover voorgangers daarin. Hij heeft zich afgezet tegen de kerk en ook al is dat vanwege hetgeen hij ervaren heeft begrijpelijk, het is wel jammer en niet goed. Toch zouden de lezers van dit boek een karikatuur van hem kunnen maken, want die uitspraken worden uiteraard wel geïsoleerd weergegeven van de verdere inhoud van een preek of lezing. En hij heeft ook, zonder zich af te zetten tegen anderen, Christus en niet meer dan Christus willen verkondigen aan degenen die hem hoorden.
Kenmerkend is zijn stelling dat er geen leven is voor de bewuste rechtvaardiging. Op dat aambeeld heeft hij voortdurend gehamerd. En hij meende in de lijn van Theodorus van der Groe en H.F. Kohbrügge te staan. De schrijvers hebben uiteraard de uitspraken gelezen in het geheel, maar de lezers niet. Ook al hebben zij dan willen beschrijven hoe Paauwe werkelijk was, bij de lezers van hun boek kan het beeld toch scheef getrokken worden. Daarom heb ik er, naast veel waardering voor dit deel van het boek, moeite mee.

Geen opvolging
Het tweede deel van het boek: Geen profeet is ons gebleven, Paauweanen in Nederland is met name aangepast. Men poogt daarin de volgelingen na Paauwes dood in 1956 te beschrijven. Men erkent dat dit erg moeilijk is, omdat er weinig contact is met elkaar. Men heeft geen centraal orgaan. Het periodiek Getuigenis der Waarheid levert wel preken van Paauwe, maar daar houdt het dan ook mee op. Een eenduidig beeld is van hen niet te beschrijven. Structureel en cultureel hebben de Paauweanen de gevolgen van het wegvallen van hun predikant ervaren. Dit tweede deel van het boek vind ik ook minder waarheidsgetrouw.
Er was al wel tijdens zijn leven over opvolging gesproken, maar daar wilde Paauwe zelf niets van weten. En tijdens zijn leven en na zijn dood heeft ds. G. Taverne geprobeerd hem op te volgen en na zijn dood ook de heer H.J. Verwoerd, maar zij maakten geen schijn van kans. De in 1964 uit het ambt ontheven predikant ds. G.M. van Dieren te Ede (omdat hij de sacramenten niet meer bediende vanwege de toelating van de vrouw in het ambt in de landelijke kerk) had meer aanhang, maar hij heeft geen preken nagelaten en na zijn dood loste de gemeente snel op. Een correctie moet ik toch wel aanbrengen bij de beschrijving van de groep rondom Van Dieren. Er wordt vermeld dat de helft van deze groep terugging naar de Gereformeerde Bond (lees naar de hervormde gemeente in Ede met deze modaliteit), omdat deze gemeente inmiddels rechtzinniger predikanten had gekregen. Dit is pertinent onjuist. In de tijd van Van Dieren stonden in Ede de predikanten J. van den Heuvel, P. Bouw en E.F. Vergunst, die beslist niet minder rechtzinnig waren dan de predikanten in 1988.

Oefenaar Melissen
Het actualiseren van het tweede deel van het boek zal te maken hebben gehad met het verschijnen van de roman Knielen op een bed violen. Dan mis ik toch een heel wezenlijk onderdeel, wat van belang is voor het lezen van de roman van Siebelink. In deze roman wordt Huib Steffen genoemd als degene die geestelijk grote invloed heeft gehad op de personage in deze roman, Hans Sievez, de vader van Jan Siebelink. Er is geen enkel nader onderzoek door de schrijvers gedaan wie deze Huib Steffen zou kunnen zijn en wat deze voorstond. Dat zou enorm veel hebben kunnen ophelderen en dan zou ook duidelijk zijn geworden dat in de roman van Jan Siebelink van deze Huib Steffen een verschrikkelijke karikatuur is geschetst.
Deze Huib Steffen was namelijk Huib Melissen in Barneveld. Even wordt deze oefenaar genoemd op blz. 125 van het boek van Dros en Sjoer, maar weinig wordt er van hem beschreven. Deze in 1969 overleden oefenaar was een zwager van Jan Siebelinks vader. Als zodanig zal hij contact gehad hebben met Hans Sievez, maar zoals hij in de roman wordt neergezet, is beslist onjuist. Een echte Paauweaan was hij ook niet, want dan was hij zelf nooit voorgegaan in diensten. Afgeven op de kerk heeft hij hoegenaamd niet gedaan, ook al was hij door Paauwe buiten de kerk terechtgekomen in de tijd dat hij in Bennekom woonde. De rouwdienst van Huib Melissen (in het boek van Siebelink Huib Steffen) werd geleid door ds. R. Kok, toen christelijk gereformeerd predikant te Nijkerk. Zij hadden elkaar leren kennen en werden broederlijk aan elkaar verbonden. Het lijkt me goed dat te weten en er ook rekening mee te houden, als in gemeenten de door Siebelink genoemde excessen ter sprake komen. Misschien kunnen de auteurs het tweede deel van het boek nog eens actualiseren en een objectief onderzoek doen naar déze figuur.

N.a.v. Lodewijk Dros en Nico Sjoer:
Als een eenzame mus. Leven en volgelingen van J. P. Paauwe, de man achter dominee Poort uit ‘Knielen op een bed violen’.
Uitg. De Groot, Goudriaan; 185 blz.; € 14,50.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen