Een paaslied van Luther

Luthers eerste lied
In 1545, een jaar voor zijn dood, schreef Luther deze woorden: ‘God heeft ons hart en ons gemoed verheugd door Zijn lieve Zoon, voor ons gegeven tot verlossing van zonden, dood en duivel. Al wie met ernst in dit evangelie gelooft, die moet met blijdschap ervan zingen en spreken, opdat ook anderen het zullen horen en erbij komen.’ Het ging hem in de evangelieverkondiging om spreken en zingen. Hij heeft dit zelf in praktijk gebracht door in een periode van ruim twintig jaar tientallen geestelijke liederen te dichten. Het begin ligt niet in 1517 (het jaar van de 95 stellingen) of in 1521 (de Rijksdag te Worms). De lieddichter in Luther ontwaakte in 1523. Toen kwam zijn eerste lied tot stand, in elk geval zijn eerste lied dat verspreid werd. Daar was wel een impuls van buiten voor nodig: de executie van Hendrik Voes en Jan van Essen, twee augustijner monniken – dezelfde orde als die van Luther –, die zich in het voetspoor van Luther openlijk uitspraken tegen de aflaatpraktijk en vóór het ‘sola gratia’. Op 1 juli 1523 gingen beiden op de Grote Markt te Brussel de brandstapel op. Deze gebeurtenis was een schok voor Luther. Hij greep de pen en dichtte Ein neues Lied wir heben an (Een nieuw lied heffen we aan), een martelaarslied:

Een nieuwe lofzang heffen we aan,
zo wil het God de Here.
Wij zingen wat Hij heeft gedaan,
Zijn grote naam ter ere.

Luther tekent hen als martelaren voor Christus: Door Gods genade mochten zij toen ware priesters worden; hun levend offer, Hem gewijd, treedt in in Christus’ orde.
Na dit lied, dat op een vliegend blad verspreid werd, volgden tientallen andere liederen die bestemd waren voor de eredienst, waaronder psalmbewerkingen (onder meer Psalm 12, 14 en 130), liederen voor de christelijke hoogtijdagen: Kerst, Pasen, Pinksteren.
Ook liederen waarin de aardse strijd tegen zonde en duivel centraal staat, zoals Een vaste burcht is onze God, dat evolueerde tot het Hervormingslied bij uitstek.
Zo ontstond de Lutherse liedtraditie in de eredienst die, zoals bekend, anders is dan de calvinistische. Luthers liederen zijn geen letterlijke berijmingen van bijbelpassages, maar bevatten wel vele zinspelingen op en verwijzingen naar teksten in het Oude en Nieuwe Testament, want zijn doelstelling was immers ‘door het gezang het Woord in zwang brengen’.

De herdichting van Ad den Besten
Van Luthers paasliederen is heel bekend geworden Christ lag in Todesbanden (Christus lag in banden van de dood), dat in de serie artikelen De theologie van Maarten Luther in de Waarheidsvriend al ter sprake kwam. Een ander paaslied is Jesus Christus, unser Heiland.
Ad den Besten, die als germanist veel liederen uit het Duits heeft vertaald, gaf daarvan de volgende herdichting:

Jezus Christus, onze Heiland,
heeft de dood overmand.
Hij is verrezen,
wij mogen vrolijk wezen.
Kyrie eleison.

Jezus Christus die geen schuld had
ging het donkere pad,
kwam ons hergeven
’t in schuld verloren leven.
Kyrie eleison.

Nu is zonde en dood, o Heiland,
heel ons heil in uw hand.
Gij zult ons redden,
als wij er U om bidden.
Kyrie eleison.

Deze vertaling van Den Besten is een poëtisch fraaie herdichting. Prachtig is het tweede couplet: Jezus ging ‘het donkere pad’ – een mooi beeld – en Hij die ‘geen schuld had’ kwam om ons het ‘in schuld verloren leven’ terug te geven. Mooi is ook het begin van het derde couplet met de h-alliteratie: o Heiland, / heel ons heil in uw hand.
Maar aan een herdichting zit nog een andere kant: is de oorspronkelijke tekst wel correct overgezet in het Nederlands? Hoe zit het met de tekstgetrouwheid? Om dat aspect te bezien, moeten we naar Luthers eigen tekst toe.

Luthers paaslied
De tekst van Luthers Jesus Christus, unser Heiland luidt als volgt:

1. Jesus Christus, unser Heiland,
der den Tod überwand,
ist auferstanden,
die Sünd hat er gefangen.
Kyrie eleison.

2. Der ohn Sünden war geborn,
trug für uns Gottes Zorn,
hat uns versöhnet,
dass Gott uns sein Huld gönnet.
Kyrie eleison.

3. Tod, Sünd, Leben und Genad,
alls in Händen er hat;
er kann erretten alle,
die zu ihm treten.
Kyrie eleison.

Letterlijk vertaald staat er:
1. Jezus Christus, onze Heiland,
die de dood overwon, 
is opgestaan,
de zonde heeft Hij gevangen genomen.
Here, ontferm U.

2. Die zonder zonde was geboren,
droeg voor ons Gods toorn,
heeft ons verzoend, 
zodat God ons Zijn gunst schenkt.
Here, ontferm U.

3. Dood, zonde, leven en genade,
alles heeft Hij in handen;
Hij kan redden
allen die tot Hem treden. 
Here, ontferm U.

Het is een lied waarin het hart van het evangelie klopt. En ook het hart van de Reformatie. De wezenlijke kernen die Luther opnieuw heeft ontdekt of heeft verdiept, zitten er allemaal in: zonde, Gods toorn, verzoening, genade, redding alleen door Christus, de Heiland (de Helende) die de dood overwon. Het is een lofzang op Pasen, het grote feest van de Opstanding. Heel bewust laat Luther elk couplet eindigen met Kyrie eleison, wat herinnert aan de kerstliederen: het is de roep om ontferming, de roep uit de diepte. Het lied stamt uit 1524 en kreeg snel een plaats in zestiende-eeuwse Duitse liedboeken, maar ook in Nederlandse bundels uit de zestiende eeuw.

Het vertaalprobleem
Een lied is altijd poëzie. Het is een gedicht dat te zingen is op een bepaalde melodie. En dat heeft nogal wat consequenties: de dichter moet niet alleen rijm aanbrengen, maar hij moet ook zorgen dat het aantal regels en het aantal lettergrepen per regel in elk couplet gelijk is en dat de woordaccenten in overeenstemming zijn met de melodische accenten. Een lied is een combinatie van poëzie en melodie en die moeten harmoniëren. Dat alles is geen geringe opgave. De letterlijke vertaling die ik hierboven gaf van Luthers lied, is beslist geen poëzie meer: het rijm ontbreekt en het aantal lettergrepen per regel klopt niet meer.
Nog veel moeilijker is het om een anderstalig lied over te zetten in de eigen taal. Precies vertalen lukt nog wel, maar hoe maak je er echte poëzie van? Hoe doe je recht aan het oorspronkelijke zonder dat het knutselrijm wordt?
Heel duidelijk is aan te tonen dat Den Besten geen exacte vertaling geeft, maar een bewerking. Ik noem slechts enkele opvallende verschillen met Luthers tekst. In het eerste couplet lijkt de vierde regel – ‘wij mogen vrolijk wezen’– in de verste verten niet op die van Luther: ‘die Sünd hat er gefangen’. In het tweede couplet ontbreekt ‘Gods toorn’. In het derde is ‘Heiland’ als aanspreking toegevoegd en verschuift de derde persoon – ‘Hij’ bij Luther – naar de tweede: Christus wordt direct aangesproken: ‘Gij zult ons redden’. De conclusie is duidelijk. De hoofdgedachte of strekking van Luthers lied heeft Den Besten zeker behouden, maar zijn vertaling is een gedeeltelijk vrije herdichting geworden.

De herdichting van Boendermaker
Het kan ook anders. Dat leert ons een andere herdichting. In de twintigste eeuw kreeg Luthers paaslied een plaats in het Gezangboek der Evangelisch-Lutherse Kerk, in een vertaling van prof.dr. J.P. Boendermaker. Boendermaker was hoogleraar aan het Evangelisch-Lutherse Seminarium te Amsterdam en vertaalde of bewerkte vele Duitse liederen. Zijn overzetting van Luthers paaslied (ook opgenomen in het Liedboek voor de Kerken) luidt als volgt:

Jezus Christus, onze Heiland,
heeft de dood overmand.
Ten derden dage
zijn zonde en dood verslagen.
Kyrie eleison.

Zonder zonde is Hij geboren,
droeg voor ons ’s Hoogsten toorn;
voor ons gestorven
heeft Hij Gods gunst verworven.
Kyrie eleison.

Nu is alles, zonde en doodsnacht,
leven, heil in zijn macht.
Hij kan behouden,
wie zich Hem toevertrouwden.
Kyrie eleison.

Een vergelijking leert ons dat Boendermaker een getrouwere overzetting gaf dan Den Besten. Zijn tekst staat veel dichter bij die van Luther. Maar ook bij Boendermaker constateren we niettemin verschuivingen. Ook hij ontkwam daar niet aan. Zo verschoof ist auferstanden (is opgestaan) in het eerste couplet naar ‘Ten derden dage’ – op zich een goede oplossing –, maar dit leidde weer tot een ingrijpender verschuiving in de vierde regel die moest rijmen op de derde: die Sünd hat er gefangen (de zonde heeft Hij gevangen) vertaalt Boendermaker met: ‘zijn zonde en dood verslagen’. Hierdoor gaat toch iets verloren: Luther – een bevriend neerlandicus wees mij daarop – had een voorkeur voor ‘vangen’. In een ander lied bijvoorbeeld spreekt hij van ‘den Teuffel … fangen’ (de duivel vangen).

Vertalen of bewerken
Vertalen is verraden, zo luidt een bekende uitspraak. Dat geldt voor proza, maar nog veel meer voor poëzie. De herdichtingen van Den Besten en Boendermaker maken samen de spanning zichtbaar tussen het poëtische en de zo letterlijk mogelijke weergave van de oorspronkelijke tekst. Boendermakers herdichting is meer tekstgetrouw. Den Besten daarentegen nam als dichter meer vrijheid, met als resultaat dat zijn herdichting dichterlijker is en het in poëtisch opzicht wint van die van Boendermaker.
Verlies aan de ene kant staat tegenover winst aan de andere kant. Een vrije bewerking hoeft niet verkeerd te zijn – bij een psalmberijming ligt dat uiteraard anders: daar gaat het om Schriftgetrouwheid – als de boodschap maar niet wordt aangetast. Het is wel zo eerlijk als in liedboeken vermeld wordt hoe de relatie is tussen de herdichting en de oorspronkelijke tekst. Is er sprake van een ‘vertaling’ of hebben we te maken met een ‘(vrije) bewerking’? Die duidelijkheid moet een dichter-vertaler geven. Al heeft Den Besten vrijer vertaald dan Boendermaker, de wezenlijke kern van Luthers boodschap blijft overeind staan: Christus, de opgestane Heiland, is de redder van ons ‘in schuld verloren leven’ (slotregel van het tweede couplet). Zowel bij Den Besten als bij Boendermaker klinkt, in het voetspoor van Luther, de klaroenstoot: Jezus Christus, onze Heiland, heeft de dood overmand.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen