Contacten over de Muur

Pionier inzake de relaties met de Duitse protestanten was Hebe Kohlbrugge van de hervormde Duitsland-commissie, die na de oorlog een nieuwe ‘kerkstrijd’ zag. Zij was tegen elk totalitair stelsel. Door haar mochten ook Nederlanders naar de Berliner Bibelwochen. Een andere pionier was Bé Ruys, die namens de Hervormde Kerk in Berlijn werkte om dwangarbeiders op te vangen. Zij richtte een Nederlandse Oecumenische Gemeente op, waarvan ze later ook predikante werd. Eerst ving ze ook Duitse vluchtelingen op, maar later vond ze dat die beter thuis konden blijven. Ze schrok van de conservatieve Bondsrepubliek en raakte geboeid door het socialisme in de DDR (1949). Ze wilde een dialoog tussen christenen en marxisten. Karl Barth vond dat de kerk er een eigen weg moest gaan (1959).

Berlijnse Muur (1961)
Na een Kirchentag in West-Berlijn, waardoor vele Oostduitsers naar het Westen ontsnapten, werd de Berlijnse Muur gebouwd. De Muur brak ook de kerk: de Oostduitse kerken moesten een eigen Bond oprichten (BEK, 1968). Ruys, die in West-Berlijn woonde, vond dat wel heilzaam. In Nederland zochten progressieve theologen als J.J. Buskes en Joh. Verkuyl aansluiting bij Oostduitse. In Nederland was in 1966 door acht kerken het Interkerkelijk Vredesberaad opgericht (IKV), naast het RK Pax Christi. Dat paste bij een hele cultuuromslag: naar horizontaal en links. Bereikte het IKV iets?

Nieuwe Ost-politiek (1971)
In 1971 kwam de nieuwe bondskanselier Willy Brandt, een socialist, met een nieuwe Ost-politik: erkenning van de DDR en de Poolse grens. Men wilde: Wandel durch Annäherung. IKV en Pax Christi waren verrast. De nieuwe secretaris-generaal van de Hervormde Kerk, dr. A.H. van den Heuvel, die wél voor de vervolgde kerk was opgekomen, volgde deze Ost-politik in de kerk: oecumenisch. Maar volgens Hebe Kohlbrugge had de DDR de kerken in een dwangpositie gebracht en distantieerde het hervormde diaconaat zich onvoldoende van het communisme – net als Ruys.
Ds. Van den Heuvel stimuleerde de Wereldraad tot een brief aan de Hervormde Kerk om de Europese deling te accepteren en relaties met zusterkerken in Oost-Europa aan te gaan. De Oostduitse theoloog Falcke pleitte in 1972 voor: kerk-in-het-socialisme en onderbouwde dat met Bonhoeffer: Kirche für Andere. Bij de Europese kerken hoopte Brandt op een voortrekkersrol van de Oostduitse kerk (1973).
Na de Bondsrepubliek erkende Nederland met 67 staten de DDR (1973) en kon een hervormde delegatie de kerk daar bezoeken. In 1975 volgde een tegenbezoek. De Oostduitsers verbaasden zich in Amsterdam over hippies, homo’s en hoeren, maar bisschop Schönherr prees de Raad van Kerken voor zijn instemming met die ‘kerk voor anderen’. De delegatie was ook al in Moskou geweest en sprak geen kwaad woord van de DDR. Achteraf bleek welke politiek erachter zat: toenadering én inperking, Differenzierung geheten. Het was dus Schaufenster-Ökumene. De BEK nam een lastige middenpositie in: geen bunker als de RK-Kerk in Polen, maar ook niet monddood zoals in Tsjecho-Slowakije. Bisschop W. Krusche, Calvijn-kenner, gold als reactionair. Hij kwam in 1975 in een moedige kanselboodschap op voor de jeugd. Maar hij vond dat de Nederlandse pers niet over onderdrukking moest spreken: dat was infantiel en werkte averechts.

Gemeentecontacten en dergelijke
Maar er kwamen ook contacten aan de basis. Herman Korteweg, een gereformeerde onderwijzer/ouderling, die de Bibelwochen meemaakte, vertelde daarover in Oud-Beijerland en startte gemeentecontacten (1975), die van twintig uitgroeiden tot honderdvijfitg: vooral gereformeerd of hervormd. De staatspolitie had eerst geen bezwaar. Toen de contacten in 1978 werden geïnstitutionaliseerd en uitgroeiden tot 9000, remde de DDR ze af.
Daarnaast waren er ‘bijbelsmokkelaars’, met name Kruistochten van Anne van der Bijl en de hervormd-gereformeerde stichting Hulp Oost-Europa.

Kruisraketten?
In juli 1975 sloten Oost- en West- Europa een akkoord in Helsinki: erkenning van de grenzen, samenwerking en vrij verkeer. De DDR bleef echter emigratie verbieden. De kerk was er om eigen redenen tegen: met Christus op je post blijven. In 1976 bezocht Mient-Jan Faber (IKV) de BEK en een Theologische Studiënabteilung (ThSA). In 1977 begon de Communistische Partij Nederland (CPN), die net de meeste zetels had verloren, een actie tegen de Amerikaanse neutronenbom. IKV en Pax Christi steunden dat – de DDR ook. In 1977 begon het IKV een campagne tegen kernwapens. De Raad van Kerken sloot zich daarbij aan; de Hervormde Kerk ook. Toen de NATO een dubbelbesluit nam (onderhandelen of nieuwe raketten), was in de Tweede Kamer een meerderheid tegen, dankzij tien CDA-dissidenten.  Intussen viel de Sovjet-Unie Afghanistan binnen: een nieuwe koude oorlog? In mei 1980 verklaarden IKV en TSA zich tegen nucleaire afschrikking in West en Oost. Ze stuurden de verklaring ook aan de Wereldraad, maar daar vond men het NAVO-besluit gevaarlijker. Eind 1980 begon de Oostduitse jeugdpredikant Brettschneider de actie Zwaarden tot ploegscharen: het bijbelse symbool (Micha) kwam van een Russisch geschenk aan de UNO! Een kerkblad voor Brandenburg prees de Handreiking en de IKV-campagne.

Poolse paus
Waar de Polen door de keus van een landgenoot tot paus (1978) bemoedigd waren, was in juli 1980 in Polen een staking uitgebroken en een onafhankelijke vakbond opgericht, die door de regering werd erkend. De DDR vond dat een nachtmerrie en verhoogde de grenzen. Maar voor het IKV was Solidarnosc een verrassing.
Overigens begrepen Poolse dissidenten de westerse activisten niet: liever rood dan dood?!
Het IKV mobiliseerde activisten uit tien landen in Kopenhagen en organiseerde namens hen massademonstraties in hun hoofdsteden: eerst in Bonn, ten slotte de grootste in Amsterdam (21 november 1981). De ‘hete herfst’! Premier Van Agt stelde de plaatsing weer uit.

Hervormde brief, 1980
Een hervormde pastorale brief (november 1980) zei dat het eerder uitgesproken ‘nee’ tegen het gebruik van kernwapens ook al het bezit ervan gold. Dat ‘men in elk systeem christen kon zijn’, beaamde de BEK: een band, die men bij West-duitse broeders miste. De TSA publiceerde de hervormde brief in het Duits en stuurde die naar de acht Landeskirchen. Een gemeente in Dresden stelde zich erachter en wilde de brief via de synode aan de DDR-regering voorleggen!
Het IKV stond ook model voor de Westduitse vredesbeweging: samen tegen kernwapens in beide landen. De ‘Hollanditis’ werkte aanstekelijk. In 1981 vroeg de hervormde synode de Westduitse kerk om instemming, maar alleen de Reformierte Bund gaf die.
De synode van Saksen deed dit wel, maar staatssecretaris Gysi riep bisschop Krusche op het matje: geen politieke oppositie!

Het IKV ‘bekeerd’?
Toen de Poolse vakbond zich ook met politiek ging bemoeien en met buurlanden, verbood de regering haar en riep onder pressie van Moskou de staat van beleg uit. Faber noemde dat een zware klap voor de vredesbeweging. Dat was een omkeer: nu werd ook de Sovjet-Unie gekritiseerd. Verdeeld Europa bleek de oorzaak van de wapenwedloop, en niet omgekeerd. Het IKV wilde nu ook spreken met dissidenten. Zo werd het IKV een ‘paard van Troje’.
Ook de gemeentecontacten werden gebruikt voor dit doel. Faber wilde zelfs een Europees platform onder het dak van de BEK, in Dresden bij Brettschneider, samen met Poolse en Tjsechische dissidenten. Pax Christi vond dit al te ver gaan. De DDR was woedend. Faber heette nu een crimineel en kreeg een Einreis-sperre. Ook de BEK maakte zich los van het IKV. De kerken wilden geen conflict, maar zagen de crisis van het regime niet. Toen 5000 jongeren in Dresden bijeenkwamen ter gedachtenis van het geallieerde bombardement, werd dat de eerste spontane vredesbijeenkomst van Schwerter zu Pflugscharen. Ds. Appelman ging nog verder en kritiseerde de Sovjet-troepen in de DDR. Hij sprak zelfs van Wiedervereinigung. Hij werd gearresteerd.

Wende
Toen in de Sovjet-Unie Gorbatsjov verscheen (1985) met zijn glasnost en perestroika, bleek het IKV welkom in Moskou, maar was de Stasi verbijsterd. Andere Nederlandse vredesbewegingen waren tegen het vooropstellen van mensenrechten; ook de nieuwe IKV-voorzitter, prof. Jan van Putten, VU-politicoloog. Hij vond de wapenwedloop het grootste gevaar en botste daarover met Faber. Toen de steun uit Moskou verviel, moest de DDR wel vallen.
Christenen-voor-het-socialisme waren geschokt. Welke rol speelde het IKV nu bij de Wende? Geen. De val van de Muur werd hen in de schoot geworpen, zegt mevr. De Graaf in haar dissertatie. Ze schreef een knappe, uitputtende studie over een ingewikkelde materie.

Vragen
Ik heb nog meer vragen:
1. Was de pastorale brief van 1980 toch ‘profetisch’? Met dertien anderen stemde ik destijds tegen, omdat mijn amendementen werden afgestemd: met name over Romeinen 13 en het marxisme. Nu lees ik hoeveel indruk de brief in de kerk dáár maakte.
2. Hadden GB-gemeenten weinig contacten daar? Jammer! Waarom? Hulp Oost-Europa had ze wél. Hoe wegen die? Ik ging zelf voor HOE naar de Gnadauer Gemeinschaft in Wittenberg en na de Wende voor de Gereformeerde Bond naar de hereniging met de West-gemeenschap en bracht daar nog Leipziger Thesen in. Daarna kwam dr. Dressler, bij wie ik logeerde, in Nederland voor GB-predikanten spreken. Jammer dat Beatrice De Waarheidsvriend nog niet las.
3. Welke invloed had de kerk bij de Wende? Eerst de Roomse Kerk in Polen! Toen liet Gorbatsjov Polen vrij en steunde de Amerikaanse president Reagan Polen. En in de DDR? Daar leidden de Friedensgebete van ds. Magyrius in Leipzig tot de demonstraties die Honecker ten val brachten. Ik vroeg hem later wat hem geïnspireerd had. Die Väter, zei hij. Welke vaderen? Welke vaderen inspireerden ons en waartoe?

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen