De invloed van de oorlog

Een recent handboek van de naoorlogse literatuur, Altijd weer vogels die nesten beginnen van Hugo Brems, omvat bijna zevenhonderd pagina’s tekst. Wie, zoals ik hier, in enkele pagina’s een literatuuroverzicht wil geven van de laatste zestig jaar, staat voor een onmogelijke opgave. De poëzie laat ik daarom helemaal buiten beschouwing en van het proza kan ik alleen maar enkele opvallende lijnen schetsen, waarbij ik tekort doe aan vele andere facetten. De naoorlogse literatuur – en dat is het eerste saillante punt – is niet te begrijpen zonder de Tweede Wereldoorlog. De gruwelijkheden van de jaren 1940-1945, de vernietigende kracht van het moderne wapentuig en de misdaden tegen de mensheid door het nazisme hebben veel losgewoeld.
Richtingloosheid en onzekerheid kenmerkten het naoorlogse levensgevoel van velen. De vooroorlogse waarden – gebaseerd op een godsdienstige of andersoortige levensbeschouwing – waren in de ogen van vele jongeren in het oorlogsgeweld onnut gebleken. Wat heb ik aan een God die Auschwitz toelaat? Het vervolg laat zich raden: een afrekening met de waarden van voor de oorlog.
De literatuur maakt dit alles voelbaar: het wegvallen van zekerheden op de terreinen van godsdienst, politiek en sociale of familiale verbanden; het afbreken en ontbreken van hogere waarden; het besef van existentiële eenzaamheid: een mens kan de ander nooit bereiken; de absurditeit – onvoorspelbaarheid en onverklaarbaarheid – van het leven; de behoefte te schokken om zo mensen wakker te schudden; een sterk accent op de lichamelijkheid van de mens, inclusief erotiek en seksualiteit.
De laatste halve eeuw laat een stroom boeken zien waarin de oorlog het onderwerp is of als decor dient. Dat gaat door tot in onze tijd, mede door het oorlogsgeweld dat elders op de wereld heerst: Midden-Afrika, het Midden-Oosten. De dichter Leo Vroman heeft dit besef – de oorlog is niet verdwenen – in 1985 (dus 40 jaar na de oorlog!) treffend verwoord in de volgende regels van het gedicht Vrede:

Kom vanavond met verhalen
hoe de oorlog is verdwenen,
en herhaal ze honderd malen:
alle malen zal ik wenen.

Ontluistering
De meest opvallende literaire stroming na de oorlog is die van ontgoocheling en ontluistering. Deze stroming wordt in 1947 ingezet met de geruchtmakende roman De avonden van Simon van het Reve – zo noemde hij zich toen nog – die zich afspeelt in de laatste tien dagen van december. Het boek tekent een illusieloze hoofdpersoon die geen idealen heeft, die geen hogere waarden kent, die louter bezig is met zijn eigen lichamelijkheid (kaalheid, puistjes) en gefixeerd is door de lichamelijke aftakeling van zichzelf en van mensen uit zijn omgeving. Anna Blaman legt het accent vooral op de fundamentele eenzaamheid van de mens. In haar roman Eenzaam avontuur (1948) komen we typerende zinnen tegen als: ‘in waarheid blijf je allemaal alleen’ en ‘Je bent jezelf, je bent alleen’.
Het meest aanstootgevend is Willem Frederik Hermans, die in zijn werk vooral de absurditeit van het leven benadrukt. De denkwereld van Nietzsche en van existentialisten als Sartre – in 1938 verscheen diens roman met de typerende titel La nausée (=de walging) – speelt daarbij op de achtergrond nadrukkelijk mee.
De criticus H.A. Gomperts typeert deze ‘littérature noire’, die alleen oog heeft voor de ‘zwarte’ kanten van het leven, in 1955 als volgt: ‘Het cynisch en landerig ontluisteren van de mooie-dingen-in-het-leven’. Normen en waarden, christelijk of humanistisch, worden op grove wijze weggetrapt. Bij die ontluistering hoort ook het huwelijksleven, de liefde tussen man en vrouw: liefde is verworden tot ongeremde, platte seks – een consumptieartikel – die zonder terughoudendheid wordt geëtaleerd. Terughoudendheid is in de visie van deze auteurs immers burgermansfatsoen en dat past in de maatschappij van voor de oorlog. De lijn van dit felle, ontluisterende realisme wordt wel getypeerd als de ‘Blaman-Hermans-Van het Reve-lijn’.

Gereformeerde afkomst
Uiteraard leidde het revolutionaire, uitdagende optreden en het antichristelijke, amorele karakter van hun werk bij bepaalde auteurs tot diverse rellen en conflicten, tot processen in de rechtszaal en heftige discussies tot in de Tweede Kamer. Vooral Hermans wekte veel beroering: hij schoffeerde onder meer het rooms-katholieke volksdeel. In zijn werk wordt over God gezegd: ‘God is een woord dat niets betekent.’ God als Schepper is totaal verdwenen, want de mens is slechts een combinatie van ‘water en eiwitten’, hij is ‘iets wat chemici hebben bestudeerd anders niet’. Van het Reve stelde God zelfs voor als een ‘Ezel’, wat tot een proces leidde. In het verlengde hiervan staat de essayist Hugo

Volgende week deel 4 in deze reeks: het belang van moderne (roman)literatuur voor leidinggevenden in de gemeenten, met name predikanten.

Brandt Corstius, die zich het recht toekende om gelovigen en andersdenkenden op felle wijze te ‘kwetsen’ – anno 2006 weer een actuele kwestie: hoever gaat de vrijheid van meningsuiting? –, iets wat in 1985 de toenmalige minister Brinkman ervan weerhield aan hem de P.C. Hooftprijs 1984 toe te kennen.
Tegen deze achtergrond is de geruchtmakende verschijning in de jaren zestig van een auteur als Jan Wolkers in onze literatuur niet eens zo verrassend. Hij zet in feite de ‘Blaman-Hermans-Van het Reve-lijn’ voort, in bepaalde opzichten – vooral de grove, ongeremde seksualiteit – in verhevigde mate. Bij hem komen we (in Kort Amerikaans, 1962) zinnen tegen als: ‘De mens is een zielig geval. Als er alleen dieren bestonden zou je in God geloven. De mens verpest alles.’ Stuitend voor een christenlezer is bij hem – net als bij Maarten ’t Hart – ook het schoppen tegen zijn gereformeerde afkomst, de cynische wijze waarop God en godsdienst in zijn boeken aan de orde komen.

Generatie Nix
De ‘opruiming’ van normen en waarden, begonnen bij auteurs als Van het Reve en Hermans en voortgezet door Wolkers c.s., het niets ontziende realisme, is een lijn die we door kunnen trekken naar het heden. Die lijn, met gedeeltelijk een andere invulling en met andere accenten, is uit onze literatuur niet meer weg geweest, ook niet in de jaren tachtig en negentig en het begin van onze eeuw. Ik volsta met het noemen van één groep verwante schrijvers die ongeveer tien jaar geleden zich presenteerde als de ‘Generatie Nix’ – een veelzeggende naam! – met auteurs als Ronald Giphart en Arnon Grunberg. De hoofdpersonen in hun werk gaan, zoals Hugo Brems ergens opmerkt, ‘zappend’ door het leven, zonder definitieve keuzes te maken. Intellectuele of ideologische stellingnamen ontbreken. De personages in hun werk vallen op door onverschilligheid en verveling. Wanneer scepticisme en relativisme overheersen en de scepsis zich uitstrekt over alle levensterreinen – er is geen enkel ‘geloof ’ meer, het leven kent geen enkele samenhang, elke keuze is vrijblijvend – spreekt men wel van ‘postmodernisme’.

Andersoortige literatuur
De ontluisterende teksten vormen ongetwijfeld de meest opvallende en geruchtmakende lijn in de literatuur na de Tweede Wereldoorlog. Maar gelukkig zijn er ook veel andersoortige literaire teksten verschenen die niet gericht zijn op ontluistering en rauwheid. Enkele genres noem ik, zonder er nader op in te gaan: oorlogsliteratuur (Marga Minco, Abel Herzberg), humoristische literatuur (Simon Carmiggelt, Godfried Bomans), postkoloniale literatuur (Hella Haasse, Adriaan van Dis). De historische roman is ook na de Tweede Wereldoorlog een geliefd genre, bij ouderen als Simon Vestdijk en Theun de Vries en bij jongeren als Jan Siebelink die in 2002 zijn mooie roman Margaretha, zich afspelend rond Willem van Oranje, liet verschijnen. Niet-christelijke literatuur hoeft helemaal niet stuitend te zijn. Ook niet-christelijke literatuur kan ons wat te zeggen hebben over mens en samenleving, over de wereld waarin we leven. Ik denk bijvoorbeeld aan een roman als Heren van de thee van Hella Haasse en aan recente romans als De thuiskomst van Anna Enquist, De nieuwe man van Thomas Rosenboom en De verdronkene van Margriet de Moor. Later in deze serie wil ik aandacht besteden aan deze literatuur, die geen christelijke strekking heeft maar voor een christen-lezer zeker aanvaardbaar is en zelfs leerzaam.

Zingeving
In de literatuurgeschiedenis zijn steeds continuïteit en vernieuwing aanwezig. De historische roman is eeuwen oud, maar beleeft vooral de laatste jaren een revival. Ik noemde al Margaretha van Jan Siebelink. Een boek als De eeuw van mijn vader van Geert Mak, geen roman maar literaire non-fictie, sluit hier goed bij aan. Een opvallend nieuw aspect van de laatste tien à vijftien jaar is de opkomst van de allochtone literatuur. Het gaat om schrijvers uit Suriname en de Antillen, maar vooral ook om auteurs van Turkse en Marokkaanse afkomst. Ook zij maken zichtbaar dat Nederland een multiculturele samenleving is geworden. Een ander opmerkelijk feit, en daarmee wil ik dit artikel afsluiten, is de populariteit van de autobiografische roman. Het betreft romans die de mens achter het werk zichtbaar maken, zijn afkomst, zijn relatie tot de ouders, zijn levensbeschouwelijke ontwikkeling. Blijkbaar is dit een belangrijk herkenningspunt voor lezers van nu die ook met vragen zitten als: waar kom ik vandaan, hoe ben ik geworden wat ik nu ben, wat heb ik meegenomen uit mijn jeugd, in welk opzicht ben ik veranderd en is de wereld van nu veranderd? Ik denk aan De aansprekers van Maarten ’t Hart, een eerbetoon aan zijn vader en een van zijn sympathiekste romans, aan Gesloten huis van Nicolaas Matsier over het sluiten van het ouderlijk huis dat sterfhuis is geworden, aan I.M. van Connie Palmen over de relatie van de schrijfster met Ischa Meijer, aan de zevendelige serie Het bureau van J.J. Voskuil en last but not least aan Knielen op een bed violen van Jan Siebelink, een poging om de vaderfiguur te begrijpen die Paauwiaan was.
Sommige van deze boeken bereikten een ongekende populariteit. En dat moet iets te maken hebben met herkenbaarheid, met vragen naar zingeving en eigen identiteit, met het zoeken van mensen die zijn weggegroeid van hun oorsprong en een weg moeten vinden in een ontzuilde en versplinterde samenleving.
Zoeken naar zingeving – ook religie heeft daarin een plaats – mag weer in de literatuur. Romans met die thematiek kunnen ook bekroond worden. Otten kreeg de Libris Literatuurprijs en de roman van Siebelink – waarin gebruik wordt gemaakt van ‘uitgekiende literaire middelen’, zoals een recensent schreef – werd bekroond met de AKO Literatuurprijs.

Onderwijs en pers
Een van de taken van het christelijk voortgezet onderwijs en van de christelijke pers is naar mijn mening dan ook om het accent te leggen op die literatuur waarin niet ontluistering, zinloosheid, onverschilligheid en verveling centraal staan, maar waarin op positieve wijze gezocht wordt naar zingeving. Zingeving – helaas – in een overwegend postchristelijke wereld.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen