Wonder van God en meer

Aan het einde van zijn boek Het wonder van de 19e eeuw zegt H. Algra dat hij bij het schrijven werd bezield door verwondering. ‘Geen bewondering voor mensen en hun prestaties, maar verwondering over wat door Gods genade begon en standhield en groeide onder mensen, die soms eigenzinnig en dwaas waren, maar die wilden buigen voor het Woord van hun Heer en wisten van de verborgen omgang met God.’ Dit is een interessant citaat, want Algra laat daarmee horen dat Gods geschiedenis en de geschiedenis van mensen door elkaar lopen.
Ook in de kerk gelden ondermaanse wetmatigheden. Een regel die voor alle organisaties opgaat en dus ook voor kerken, is die van opgaan, blinken en verzinken. In de eerste generatie(s) brandt het vuur hoog. Zo is het ook in de Nederlandse kerk na de Reformatie. Daarna zakt het vuur in. Mensen die geboren zijn in een bepaalde kerk hebben niet zo vaak hetzelfde enthousiasme als de mensen die er, soms ten koste van goed en bloed, voor gekozen hebben. In een periode van verzinken is het wachten op een opwekking, een nadere reformatie of een nieuwe kerk(scheuring).
In de kerkgeschiedenis valt op dat de constante lijn die van de orthodoxie is. Welke stromingen of richtingen er komen en gaan, de orthodoxie is er altijd en die blijft ook, in verschillende verschijningsvormen. Soms is ze minimaal van omvang, maar ze is er. Juist de orthodoxie is de bron van opwekkingen, nadere reformaties en nieuwe kerken. In de orthodoxie vinden we mensen – ik verwijs naar Algra – die buigen voor het Woord van de Heere en vanuit een relatie met Hem leven. Ze kennen Hem met hun hoofd en hun hart.

Zo gaat dat
De vaderlandse kerk is in de negentiende eeuw, na de Verlichting uit de achttiende eeuw en onder leiding van koning Willem I, niet in haar bloeiperiode. Ze is vanuit reformatorisch gezichtspunt in verval. Daarop komt een begrijpelijke reactie vanuit de orthodoxe hoek, die helaas in dit geval niet tot een vernieuwing van de kerk maar tot afscheidingen leidt.
Die orthodoxe reactie komt niet uit het niets te voorschijn. Ze is ongemerkt voorbereid door de Nadere Reformatie en het gezelschapsleven, waaraan veel mensen deelnemen die het in de vaderlandse kerk niet meer kunnen vinden.
Wonder van God? Jazeker. Maar ook: zo gaat dat nu eenmaal. Het is opgaan, blinken en verzinken en vervolgens een reactie vanuit de orthodoxie. Ik durf zelfs te zeggen: niemand houdt deze gang van zaken tegen. In de Middeleeuwen is het zo, in de negentiende eeuw is het zo, in onze tijd gaat het zo.

Emancipatie
Een ander belangrijk punt is ook sociologisch van aard: de Afscheiding is ook een protestbeweging. De gewone man komt in opstand tegen het tirannieke, hiërarchische kerksysteem van 1816, dat de gemeente bijvoorbeeld onmondig maakt bij predikantsbenoemingen. Juist de gewone man heeft moeite met de niet-orthodoxe voorgangers en met de hoogmoedige predikanten, die met minachting op de kleine burgerman en de dagloners neerzien. De Afscheiding, zegt dr. A.J. Rasker in De Nederlandse Hervormde Kerk vanaf 1795, is de eerste uiting van de moderne democratie. De afgescheidenen verzetten zich tegen ergerniswekkende maatregelen van kerk en overheid. Ze kiezen voor vrijheid.
Emancipatie dus. Ze accepteren geen staatsvergoding. Niet omdat ze humanistisch zijn, maar omdat ze zich op Gods Woord funderen.
Wonder van God? Jazeker. De Afscheiding past echter prima in de negentiende-eeuwse maatschappelijke ontwikkelingen die leiden tot meer democratie. In dat opzicht is ze zelfs schatplichtig aan de Franse Revolutie, die het absolute gezag van koningen en kerken heeft proberen te breken.

Jonge mannen
Wat in de negentiende-eeuwse kerk gebeurt, heeft ook te maken met psychologie. De eerste predikanten van de Afscheiding zijn jonge mannen. Bejaarde dominees beginnen geen kerkscheuring. Enthousiasme, vuur, geestdrift, radicaliteit, dapperheid, overmoed, zucht naar avontuur, idealisme, naïviteit, kortzichtigheid, eigenwijsheid, vrijheidsdrang – het hoort bij de jonge generatie. Juist jonge predikanten zoals De Cock en Scholte, beiden rond de dertig, durven het aan om het gezag van de Nederlandse Hervormde Kerk te betwisten. Ze worden ongetwijfeld gedreven door de liefde voor Christus en zorg voor Zijn gemeente. Daarnaast hebben ze ook een of meerdere van de eigenschappen van de jeugd die ik net noemde. Ik weet niet aan welke eigenzinnigheden en dwaasheden Algra denkt in het aangehaalde citaat; een kerkhistoricus zal ze ongetwijfeld weten op te diepen. Eigenwijsheid is in elk geval een kenmerk geweest van veel afgescheiden leiders, want ze hebben ook onderling veel ruzie gehad. Dat was niet allemaal ijver voor God. Velen begonnen ook voor zichzelf kerkje te spelen. Ze waren dapper genoeg om te breken met de vaderlandse kerk. Dapperheid en eigenzinnigheid liggen daarna wel dicht bij elkaar.
Wonder van God? Jazeker. Tegelijk is de Afscheiding mensenwerk. Soms is het maar net van welke kant je het bekijkt. Wie meeging met de Afscheiding beleefde het als het uitgeleid worden door God uit het diensthuis van de Hervormde Kerk. Wie in die Hervormde Kerk bleef, benadrukte misschien de eigengereidheid van sommige afgescheiden leiders. Zelfs dat soort tegenstrijdige belevingen rondom een afscheiding is van alle tijden.

Meer kanten
Wat heb ik willen zeggen? Dit: kerkscheuringen, zoals in de negentiende eeuw de Afscheiding, kun je van meer kanten bekijken. Zijn ze Gods werk? Ik zou zeggen: elke ontwikkeling in de kerk die mensen dichter bij God en Zijn Woord brengt, is een werk van de Heilige Geest. Over het uiteindelijke resultaat – in ons geval veel nieuwe kerken en groepen in Nederland vanaf de negentiende eeuw – kun je weer apart nadenken. Juist uit de verwarring na de Afscheiding blijkt ook dat kerkscheuringen tegelijk mensenwerk zijn. En werk van mensen heeft te maken met sociologie en psychologie. Menselijke ontwikkelingen zijn bovendien niet vrij van de zonde. Juist omdat de Afscheiding mensenwerk is geweest, is het zo’n wonder dat God daar dwars doorheen Zijn gang gegaan is.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen