Hoedemaker, Groen en Hitler

W oensdag is het precies 65 jaar na de bevrijding van Nederland. De geallieerde legers triomferen in mei 1945. Na lange, bange jaren wordt de Nederlandse bevolking verlost van het Duitse regime. Al snel na de bevrijding komen de zuiveringsacties op gang. Duitsgezinde Hollanders en NSB’ers worden opgepakt en in (heropvoedings)kampen gestopt. Een deel van de bevolking leeft zich uit op pro-Duitse Nederlanders. Een begrijpelijke reactie, die echter geen schoonheidsprijs verdient. Verschillende Duitsgezinde vaderlanders verdwijnen in deze meidagen naar het buitenland of plegen zelfmoord.

Godshaat

De Nederlandse Hervormde Kerk heeft zich in zijn algemeenheid niet achter de bezetter en de NSB geschaard. Bekend zijn de herderlijke schrijvens waarin zij duidelijk afstand neemt van de Jodenvervolging. Ds. H.C. Touw, predikant te Leiden tijdens de Tweede Wereldoorlog, waagt het om in een bomvolle Hooglandse kerk te zeggen: ‘Jodenhaat is Godshaat.’ Het wordt muisstil. Na afloop speelt de bekende organist Feike Asma ‘Het briesend paard moet eind’lijk sneven’. Ds. Touw wordt er niet om gearresteerd. In Leiden gaat het verhaal dat NSB-predikant dr. W.Th. Boissevain bij de SD een pleidooi voor zijn collega-predikant voert.

Anders is het met ds. H. Schroten van Rotterdam, die voor de Sicherheits Polizei moet verschijnen. Hij heeft in 1941 voorbede gedaan voor het Koninklijk Huis. Ook ds. W.E. den Hertog te Noordwijkerhout heeft volgens de Duitse bezetter een verkeerde houding tegenover het Deutschtum. Hij moet op 8 mei 1942 voor de SD verschijnen en wordt schuldig bevonden. Hij wordt overgebracht naar de gevangenis te Scheveningen, vervolgens naar Kamp Amersfoort en uiteindelijk naar concentratiekamp Dachau. Hier zit hij tot de bevrijding van het kamp op 29 april 1945 gevangen.

Ds. Van den Bosch

De bekende ds. D.A. van den Bosch uit Den Haag meldt in zijn boekje over het getal 666 dat enkelen achter dit getal de Duitse dictator Hitler zagen. Hij wordt opgepakt en moet deze opmerking uiteindelijk met zijn leven bekopen. De preken die hij uitspreekt voor de gevangenen in Kamp Amersfoort zijn gebundeld in het boekje Zie het Lam Gods (1945). Juweeltjes, waarin Christus als de grote Triomfator centraal staat. Ds. Van den Bosch kan aan het einde van zijn leven (1942) getuigen dat Kamp Amersfoort zijn laatste gemeente was. Hij is het eens met Gods weg: ‘Zwaar en donker is hier de weg voor ons; wij vragen niet waarom God ons hier doorheen leidt; Hij heeft daarmede zijn heilige bedoelingen, ook al zou het worden een dal van schaduwen des doods.’ De ontroerende levensbeschrijving van deze ‘Haagse Spurgeon’, geschreven door zijn dochter, getuigt van liefde voor zijn Heiland en Verlosser.

Bittereinder

Niet alle hervormde predikanten zijn zo tegen de Duitse bezetter en de NSB gekant. Ds.mr. L.C.W. Ekering (Amsterdam) en de al genoemde dr. Boissevain (Leiden) zijn in de jaren ’40 bekende hervormde predikanten die uit overtuiging voor de NSB en Duitsland kiezen. Beiden vallen op door de theologische onderbouwing van hun keuze. Ds. Ekering is oud-lid van de Hervormde (Gereformeerde) Staatspartij (HGS) van ds. C.A. Lingbeek. De partij bezet tijdens het interbellum twaalf jaar lang een zetel in de Tweede Kamer der Staten-Generaal. Het is Ekering die Lingbeek ergens in de jaren ’20 van de vorige eeuw vraagt om Tweede Kamerlid voor de HGS te worden. Dr. Boissevain is confessioneel. In zijn beginjaren heeft hij nog Kohlbruggiaanse trekjes, maar deze verdwijnen na verloop van tijd.

Ook ds. P.W. Foeken (Haarlem), dr. J.W. van Bart (Ravenstein) – beiden ex-HGS’er –, ds. J.C. Dagevos (Baarland), ds. G. van Duyl (Ooster- en Westerblokker), ds. W.A.M. Eggink (Nijega), ds. H.W.M. Hupkes (Zwaagwesteinde), ds. J. van der Molen (Sint-Oedenrode), ds. W. Okken (Nijbroek), ds. W.B. Onnekes (Wedde), ds. E. Reeser (Winterswijk), ds. J.R.J. Schut (Schingen), ds. J.J.H. Visch (Varsseveld) horen bij deze nationaalsocialistisch gezinde groep, al legt ieder zijn eigen accenten. Opmerkelijk is dat ds. G. Barger (Heukelum) zich na 1940 nog bij dit gezelschap aansluit, want de predikanten Dagevos, Van der Molen en Schut leggen aan het begin van de Tweede Wereldoorlog juist hun ambt neer. Een klein aantal van genoemde predikanten blijft volharden tot het einde. Zo’n bittereinder was Boissevain.

Psychisch verwrongen?

De kernvraag is hoe het komt dat hervormde predikanten uit overtuiging voor de NSB en Duitsland

kiezen. Ds. Touw schrijft hierover in zijn boek Het verzet der Hervormde Kerk (1946). Volgens hem is er bij deze predikanten sprake van psychische verwrongenheid, geestelijke onevenwichtigheid en rancune. Deze verklaring is mijns inziens al te gemakkelijk gesteld. Deze zaken zullen uiteraard bij bepaalde Duitsgezinde predikanten meegespeeld hebben, maar ze kunnen echt niet als belangrijkste argument aangevoerd worden. Waarom kiezen een begaafd kanselredenaar als Ekering en intellectuelen als Boissevain en Van Bart voor de NSB en Duitsland? Zijn zij allen psychisch verwrongen, geestelijk onevenwichtig en rancuneus? Als we deze vraag met ja beantwoorden, dan doen we deze gedreven intellectuelen geen recht; we gebruiken oneigenlijke argumenten en maken ons schuldig aan wat heet hineininterpretieren.

Heel de kerk

Veel aannemelijker is dat er andere motieven meespelen. Motieven die we moeten zoeken in de theologische opvattingen van vóór de Tweede Wereldoorlog. We kijken naar dr. Boissevain. Begin jaren dertig is hij een coming man. Zijn promotieonderzoek Evangelische Katholiciteit (1929) en het vervolg daarop De kansen der kerk (1930) verwoorden een roep om eenheid die velen steunen. Op de vergadering van Kerkopbouw spreekt hij samen met vier prominenten om tot eenheid der richtingen binnen de Hervormde Kerk te komen. Zijn ideaal is om heel de kerk en heel het volk te blijven aanspreken, en dus richtingen- of modaliteitenoverstijgend bezig te zijn. In zijn ogen is een bisschop beter in staat om dat te bereiken dan een synode; zijn ervaring is dat een synode vaak verzandt in ellenlange vergaderingen en besluiteloosheid. Dit kerkelijk ideaal ziet hij later (1934) ook voor de Nederlandse staat: een sterke leider.

Naar zijn mening kunnen orthodoxie en modernisme gemakkelijk samengaan – is hij hiervan niet zelf een voorbeeld? Hij brengt de theologie van dr. Ph.J. Hoedemaker (1839-1910) in overeenstemming met de tijdgeest en probeert zo orthodoxie en modernisme te verenigen. Hij geeft zijn eigen interpretatie aan de visie van Hoedemaker.

Hoedemakers volkskerkgedachte inspireert ds. Boissevain dermate dat hij er daadwerkelijk gestalte aan wil geven. Daarom kiest hij in 1934 uit overtuiging voor de NSB. Reden: Deze partij is zuilenoverstijgend, haar leden komen uit allerlei rangen en standen en deze partij zal een nieuwe tijd brengen. De algemeen leider als hoofd van de staat en een bisschop als hoofd der kerk naar Duits en Zweeds voorbeeld. Niet voor niets draagt Boissevain zijn proefschrift op aan Nathan Soderblöm, Zweeds aartsbisschop en Nobelprijswinnaar.

Gewone volk

Een predikant met hetzelfde gedachtegoed als Boissevain is ds. Ekering. Van hem is de uitspraak: ‘De NSB wil niet anders dan de zuivere-gereformeerde beginselen van Groen en Hoedemaker in praktijk brengen. Om haars levens wil moet de Kerk de nationaal-socialistische beweging steunen. De historische volkskerk (!) heeft hier als nooit te voren, kansen te grijpen of, eens te meer, te verspelen.’ Opvallend genoeg valt niemand van de Amsterdamse kerkenraad (27 februari 1939) hem bij. Wel trekt ds. Ekering vaak volle zalen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn dat voornamelijk NSB’ers. Is de boodschap van dr. Boissevain erg intellectualistisch getint, ds. Ekering daarentegen kon het gedachtegoed prima vertolken naar het niveau van het gewone volk.

Contact

De nationaal-socialistisch georiënteerde predikanten functioneren niet solistisch, maar hebben regelmatig contact met elkaar. In 1934 wordt er te Hemmen, op het landgoed van G.J.K. baron van Lynden van Horstwaerde, een zogenaamde Reveilbeweging opgericht: de Orde van Getuigen van (de komende) Christus, kortweg Orde van Getuigen van Christus (OGC) genoemd. De Orde dient zich aan als een interkerkelijke gebeds- en geloofsgemeenschap, die er dus voor heel de kerk en heel het volk wil zijn. Al vrij snel schurkt zij tegen de NSB aan. Ze publiceert het blad Evangelie en Volk. Medewerkers zijn dr. Boissevain, ds. Ekering, mr.dr. De Guepin, J. Kranenburg, J.H. Scholte, M. Hijkoop, de gereformeerde dr. H.W. van der Vaart Smit en anderen. Ds. Touw schrijft: ‘De ‘Orde van Getuigen’ was een zeldzaam-naieve, ondoordachte en oppervlakkige wijze om binnen de Christelijke kerk ruimte te geven aan de nationaal-socialistische ideeën. Zij vond alleen aanhang bij kleine groepen onbelijnde christenen, en werd in de Kerk in het algemeen weinig au serieux genomen.’

Anno Domini 2010 kunnen we de keuze van hervormde predikanten voor de NSB moeilijk begrijpen. Vaak liggen goede bedoelingen aan hun keuze ten grondslag, zoals het realiseren van herstel van het christelijk karakter van Nederland of het ideaal van een Protestant Nederland. Goede bedoelingen mogen echter de foute keuze die zij hebben gemaakt niet verdoezelen.

H. Tijssen

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen