Wat zijn uw takken schoon

Z o’n acht van de tien Nederlandse huishoudens halen in december een spar in huis. Het percentage schommelt al jaren rond de 80 à 85 procent. Honderd procent zal het nooit worden, want de kerstboom kent critici. Een groep bijbelgetrouwe christenen neemt uit principe geen kerstboom: met Kerst gaat het om het Kind en niet om een versierde boom.

Toch stonden orthodoxe protestanten niet altijd zo principieel afwijzend tegenover de kerstboom. Door hun inspanningen wordt de boom juist in Nederland geïntroduceerd. Tot het begin van de negentiende eeuw wordt Kerst zonder boom gevierd, maar door ds. Otto G. Heldring en de zijnen verandert dat. Een citaat van de reveilman uit de Geldersche Volksalmanak (1837): ‘Lang stond ik zwijgend daar en beschouwde den kerstnachtsboom. Ik zag de vreugde der kinderen, de stille blijdschap op elks gelaat, en dacht, zoo ik thans ook niet den wensch in mij voelde opkomen een van deze kleinen te zijn, dan zoude ik toch wel begeeren, dat mijne kindschheid ook zulk eenen avond had gehad.’

Heldring doelt hier op een Duitse kerstavond. In Duitsland bestaat een lange traditie van kerstvieringen rond een versierde boom. Volgens een legende begint Maarten Luther met de kerstboom. Als hij op een kerstavond door het bos naar huis loopt, moet de manier waarop de maan en sterren door de bomen straalden hem diep hebben geraakt. Thuisgekomen haalt hij voor zijn vrouw en kinderen een boom binnen, die hij met lichtjes versiert.

Marktplein

Het is een mooi verhaal, maar geen bron bevestigt of ontkent het. De oudste traceerbare kerstboom staat in Riga, Letland, in 1510. Op kerstavond dansen gildeleden op het marktplein rond een met papieren rozen versierde spar, die vervolgens wordt verbrand. Het eerste bewijs van een Duitse kerstboom dateert van 1531, uit de Elzas. Daar worden onversierde bomen op tafels gezet.

Voor 1600 zijn kerstbomen alleen op marktpleinen te vinden. De eerste boom in een huiskamer moet in Straatsburg hebben gestaan. Rond 1605 zet een rijke familie een boom in huis, versierd met papieren rozen (symbool van Maria), wafeltjes (symbool van de avondmaalshostie), appels, vergulde franje, snoepjes en krakelingen. Het zijn ook de Duitse bomen die voor het eerst lichtjes in de takken kregen, rond 1660.

In de zeventiende en achttiende eeuw komt hij nog maar sporadisch voor, alleen bij de adel en hogere burgerij. Pas tegen de negentiende eeuw wordt de boom populair in Duitsland. Dat de boom tussen 1830 en 1850 in Nederland ingang vindt, heeft volgens een onderzoek te maken met een sterke Duitse invloed via persoonlijke contacten en een groep Duitse immigranten in Nederland.

Gegoede stand

Zo heeft ds. Heldring een Duitse moeder en brengt hij zijn vakanties vaak bij familie in Duitsland door. Vroege verslagen van Nederlandse kerstvieringen rond een boom in huis laten Duitse kenmerken zien: verlicht en versierd met appels, noten, peren en andere versnaperingen, met voor alle huisgenoten een geschenk eronder. De eerste kerstboombezitters be-

horen tot de gegoede stand: Nederlanders met Duits bloed of met contacten met lutheranen en hernhutters. Ook de koninklijke familie is met Duitse vieringen vertrouwd. ‘Ter gelegenheid van het kerstfeest was er in de vertrekken van HKH prinses Maria, dochter van HH- KKHH prins en prinses Frederik, een kerstboom geplaatst, versierd met geschenken, welke aan een groot aantal meisjes, behoorende tot den burgerstand en die daartoe waren uitgenodigd, werden uitgereikt. HKH Prinses Frederik onderhield zich met die kleinen allerminzaamst; er werden aan dezen ook eenige ververschingen aangeboden’, luidt een bericht uit de NRC van 1855.

Zondagsschool

Dat de boom in Nederland zo gewild wordt, is mede te danken aan de zondagsschool. Het Koninklijk Huis en de beter gesitueerden stimuleren kinderkerstvieringen. Vooral het Reveil, met zijn welgestelde leden en zijn belangstelling voor praktisch maatschappelijk werk en jeugdzorg, heeft hierin een belangrijke hand. De eerste zondagsschool, in 1837 door Abraham Capadose in Den Haag opgericht, wordt snel in andere plaatsen gekopieerd. In 1880 zijn er zo’n 1000 zondagsscholen met ongeveer 100.000 leerlingen uit vooral de lagere standen.

De scholen hebben een bijzondere band met het Kerstfeest als het geboortefeest van de Heere Jezus, de ‘grote kindervriend’. Weldra is Kerstfeest rond een verlichte kerstboom het belangrijkste moment van het zondagsschooljaar. Onder zo’n boom liggen in 1861 in Alkmaar niet minder dan 118 stukken suikergoed, 60 plaatjes, 75 boekjes, 135 bijbelse almanakken en 29 Nieuwe Testamenten. Het feest heeft een enorme wervende kracht. Blijft de boom aanvankelijk typisch Duits, al snel krijgt hij een Nederlandse aankleding. De appeltjes en wat dies meer zij verdwijnen. En het kerstkindje in de boomtop haalt het hier nooit. Zelfs het geven van kerstgeschenken is nog steeds geen algemeen gebruik.

Kritiek

Rond 1870-’80 klinken de eerste kritische geluiden over de kerstboom. In De Christelijke Familiekring van 1880 valt naar aanleiding van het Rotterdamse Kerstfeest met 1300 kinderen te lezen: ‘Zie, zoo moest men altijd feestvieren! En toch zou ik wenschen dat men een volgend jaar eens niets aan al dat feestvieren deed. Ik vrees dat het groote feit hoe langs hoe meer op den achtergrond raakt.’

In hetzelfde jaar over de viering in Amsterdam: ‘Men loopt zoo licht gevaar om over boom, geschenken en gezang uit te weiden en Hem den Christus Gods als middelpunt des feestes voorbij te gaan.’ Inderdaad worden er pogingen ondernomen de zondagsschoolvieringen af te schaffen. Maar ook een volkskundige als dr. Eelco Verwijs kritiseert in 1863: ‘Laat Duitschland zijn Kerstboom en Kerstkindeken, maar laat ons Sinterklaas.’ Socialisten hebben een ander bezwaar: het feest wordt te christelijk.

Eerlijk?

Voor een straffe principiële afkeuring in Nederland lijkt het nu te laat. Het is de vraag of die helemaal eerlijk zou zijn. Voor een deel omdat negentiende-eeuwse geestverwanten de boom nota bene introduceren. En hoe principieel is het onderscheid tussen een boom en andere – zogenaamd wel geoorloofde – kerstversieringen en - gebruiken eigenlijk? Is de achtergrond van het 25-decemberfeest sowieso niet net zo heidens als de kerstboom?

Wat dat betreft zijn Schotse presbyterianen consequent: geen kerstboom en geen kerstfeest. Voor hen is 25 december niet anders dan een doorsnee zaterdag. Want waar in de Bijbel is het kerstfeest ingesteld? En waar precies komt de datum vandaan?

Tineke van der Waal

Vroege Kerk

Kerst wordt pas in de vierde eeuw na Christus ingesteld. In de nieuwtestamentische brieven wordt nagenoeg geen aandacht aan de geboorte van Jezus geschonken en ook de vroegchristelijke kerk kent geen kerstfeest. De kerkvaders spreken zich zelfs tegen het vieren van verjaardagen en dus ook tegen het kerstfeest uit. De Romeinen vieren hun verjaardag; joden en christenen doen dat niet.

Datum

Het is niet waarschijnlijk dat de Heere Jezus in december is geboren, alleen al niet omdat het in Israël dan te koud is om schapen buiten in het veld te laten. De datum van 25 december heeft een heidense achtergrond: het feest van de winterzonnewende en van de geboorte van Sol Invictus, de onoverwinnelijke zonnegod. Het idee om dit heidense feest een christelijke invulling te geven komt van Julius Africanus (160- 240), een bekeerde Romeinse legerofficier. Tot op vandaag vieren de orthodoxe kerken Kerst op 9 januari en de Armeense Kerk op 19 januari.

Nederland

In Nederland staat het vieren van Kerst in de zestiende-eeuwse kerk ter discussie. De synode van Dordrecht verbiedt het in 1574: voor de gereformeerde kerk is alleen de zondag een feestdag. Wel zou op de zondag voor 25 december over Lukas 2 worden gepreekt. Het besluit wordt later ingetrokken, maar is in het voetiaanse Utrecht van de zeventiende eeuw weer van kracht.

Groene boom

Net als de datum heeft ook de kerstboom een heidense achtergrond. Heidense godsdiensten kennen sinds eeuwen het afhakken en versieren van een boom. In Jeremia 10 wordt daarover al geschreven: ‘Want de inzettingen der volken zijn ijdelheid; want het is hout, dat men uit het woud gehouwen heeft, een werk van des werkmeesters handen met de bijl. Men pronkt het op met zilver en met goud; zij hechten ze met nagelen en met hameren, opdat het niet waggele.’ De eeuwen door hebben mensen groenblijvende bomen vereerd, een teken van leven en vruchtbaarheid.

Kerstballen

Ook de glimmende ballen, sterren en lichtjes in de boom zijn te danken aan het heidendom. Sinds eeuwen wordt aan blinkende voorwerpen een onheilwerende kracht toegedicht. Ook een handleiding voor het juiste vieren van zonnewende geeft inzicht: ‘Versier de dennenboom als een gewone kerstboom. Ieder familielid dient een ornament in de boom te hangen. De versieringen behoren een afbeelding van zon te zijn. Glimmende rode of gouden ballen zijn bijzonder geschikt, ook vanwege hun symbolische waarde. Een ster, afbeelding van een vlam of een echt licht in de top van de boom is ook een uitstekend zonnewendesymbool. Elektrische verlichting kan een prima rol in de viering vervullen. De lichtjes mogen pas na de zonnewende aan, tenzij de boom voor langere tijd staat. In dat geval gaan de lichten voor de viering uit en daarna pas weer aan.’ (Uit: Winter Solistic Celebrations for Families and Households, door Selena Fox.)

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen