Wel radicaal, niet fanatiek

Al eerder, ruim vijftig jaar geleden, schreef Braekman een biografie over De Brès. Nadien bleef hij over hem publiceren. In Guido de Brès. Zijn leven, zijn belijden maakt hij, samen met E.A. de Boer en enkele andere auteurs, de balans op. Dit keer in het Nederlands, terwijl zijn eerste biografie in het Frans is geschreven. Dit maakt het leven van De Brès ook voor het Nederlandse taalgebied toegankelijk. Terecht, want hoewel De Brès in de Zuidelijke Nederlanden heeft gewerkt, is hij vooral door de Nederlandse Geloofsbelijdenis ook voor de kerk in de Noordelijke Nederlanden van grote betekenis geworden. Al lezend raak je (opnieuw) onder de indruk van het veelbewogen leven van De Brès. Na zijn bekering (rond 1547) moet hij zijn geboorteplaats Mons in 1548 verlaten. Hij zoekt zijn toevlucht in de vluchtelingengemeente van Londen, een periode die van grote betekenis is voor de theologische vorming van De Brès. Hij komt in aanraking met sleutelfiguren uit de reformatietijd, zoals A Lasco en Bucer. Vooral de profetieën, doordeweekse bijeenkomsten waarbij de Bijbel wordt uitgelegd, zijn van onschatbare waarde.

Echte apologeet
Dat De Brès in zijn Londense tijd veel heeft gestudeerd, mag blijken uit het feit dat hij enkele jaren later Le Baston de la foy chrestienne (De wapenstok van het christelijk geloof ) schrijft, een verzameling citaten uit de kerkvaders. Met dit boek, waarin De Brès vanuit de geschriften van de kerkvaders aantoont dat de Reformatie geen nieuwlichterij is, geeft hij zijn gemeenteleden een wapen in handen om zich tegen katholieke aanvallen te verdedigen. De Brès laat zich erin kennen als een echte apologeet. Braekman relativeert de kennis van De Brès enigszins door te zeggen dat hij gebruik gemaakt zal hebben van verzamelbundels met citaten uit de kerkvaders. Het blijft natuurlijk gissen of De Brès inderdaad alleen verzamelwerken met citaten gebruikte. De Brès zegt dit zelf niet, en het feit dat hij in 1562 een uitgebreide boekenverzameling bezat, wekt de indruk dat hij ook zelfstandig onderzoek moet hebben gedaan. Tijdens de verhoren in Valenciennes (1567) blijkt De Brès een fabelachtige kennis van de kerkvaders te hebben. Het lijkt me dus goed mogelijk dat hij ook in Le Baston eigen onderzoek publiceert. Overigens lijkt ook W. van ’t Spijker in zijn mooie bijdrage over De Brès en de kerkvaders aan te nemen dat Le Baston vooral een product van zelfstandige studie is.

Voorloper
De Brès is natuurlijk vooral bekend geworden als auteur van de Nederlandse Geloofsbelijdenis. Le Baston kan beschouwd worden als een voorloper van de belijdenis. Braekman laat dit ook zien, vooral door het citaat uit Le Baston waarin De Brès zegt dat hij zijn boek als zijn belijdenis zou kunnen aanbieden. Op dit punt corrigeert Braekman zichzelf overigens (zij het stilzwijgend), want in zijn eerdere biografie schreef hij nog dat De Brès hiermee aangeeft dat hij van plan is om een geloofsbelijdenis te schrijven. Helaas laat hij na om te laten zien dat De Brès Le Baston in 1558 heeft gereviseerd. Juist de herziene tekst vertoont gelijkenis met de Nederlandse Geloofsbelijdenis, en is daarmee van grote betekenis voor de uitleg van het geschrift. Ook de Nederlandse Geloofsbelijdenis moet worden gelezen als een verdediging van het reformatorische geloof.

Kerkelijk leven
Wat de belijdenis zelf betreft, maakt Braekman duidelijk dat ze voortkomt uit een vitaal kerkelijk leven in de Zuidelijke Nederlanden. Het is goed om ons dit te realiseren. Wie nu de streek rondom Tournay bezoekt, kan zich immers nauwelijks meer voorstellen dat hier 450 jaar geleden een grote protestantse gemeenschap was. Het getal van honderdduizend mannen, dat De Brès noemt in zijn brief aan Filips II, is zeker geen overdrijving geweest. Alleen al van de inwoners van Tournay (25.000 mensen), was de helft min of meer aanhanger van het reformatorische gedachtegoed. De inquisitie heeft deze gemeentes (die, ondanks hun vele lidmaten en sympathisanten, schuilkerken waren) bloedig vervolgd. Een van de slachtoffers is De Brès zelf geweest. Daarmee doet zich het wonderlijke feit voor dat de Nederlandse Geloofsbelijdenis ontstaat als akkoord van belijden van christenen in de Zuidelijke Nederlanden, terwijl het enkele decennia later vooral de belijdenis van de gelovigen in de Noordelijke Nederlanden is.

Schade herstellen
De belijdenis is vooral bekend geworden door de manier waarop ze aan de overheid ter hand is gesteld. Het verhaal van het pakje over de muur is natuurlijk overbekend. Minder bekend is dat De Brès hiermee de schade probeert te herstellen die radicale gemeenteleden hadden aangericht. Onder leiding van een van de kerkenraadsleden zongen mensen eind september 1561 de psalmen van Marot op straat (chanteries). Dit was eerder in andere plaatsen gebeurd en moet worden opgevat als een uiting van een groeiend zelfbewustzijn van de gereformeerden. De Brès voorzag moeilijkheden, maar had zijn gemeenteleden blijkbaar niet in de hand. Hij laat de Nederlandse Geloofsbelijdenis aan de overheid overhandigen, met daarbij een handgeschreven brief waarin hij de zaak van de Reformatie verdedigt. De Brès had zijn belijdenis al eerder geschreven. Met Braekman ga ik uit van het jaar 1560. Voor een herdenking zijn we dus eigenlijk een jaar te laat. In de roerige oktobermaand van 1561 kwam de belijdenis goed van pas als verdedigingsgeschrift. We zullen hierbij echter moeten bedenken dat degene die het pakketje over de kasteelmuur wierp en zij die uitdagend psalmen zongen, niet dezelfde beweegredenen hadden. De Brès probeert de radicalisering, in de zin van confrontatie met de overheid, juist tegen te gaan. Aan het einde van zijn boek heeft Braekman een hoofdstuk opgenomen, getiteld ‘De persoonlijkheid van de reformator’. In dit kader spreekt hij over ‘evenwichtige gematigdheid’, een mooie typering van De Brès’ kerkelijke stellingname. Dat doet overigens niets af van die andere typering: ‘scherpzinnige moed’.

Geen fanatisme
Het tegengaan van fanatisme heeft De Brès ook in later tijd beziggehouden. Zo schreef hij in 1565 een omvangrijk boek tegen de wederdopers: La Racine, source et fondement des anabaptistes ou rebaptisez de nostre temps (Wortel, bron en fundament van de anabaptisten ofwel de wederdopers van onze tijd). Al in de Nederlandse Geloofsbelijdenis had hij afstand genomen van de anabaptistische tak van de reformatie. In 1565 doet hij dit expliciet. De Brès stond voor de zaak van de Reformatie, maar zocht daarbij het contact met de overheid. Dit bleek ook in zijn laatste gemeente, Valenciennes. De Brès zoekt het gesprek met de overheid, maar fanatieke elementen in de gemeente (onder leiding van zijn collega Péregrin de la Grange) gaan in de contramine. Het leidt uiteindelijk in 1567 tot de terechtstelling van De Brès.

Portret
Leggen we de biografie van Braekman naast de eerdere levensbeschrijvingen van Daniël Ollier (1883), Lambrecht van Langeraad (1884) en Émile Braekmans eerdere biografie (1960), dan kunnen we constateren dat het historische portret van de reformator van de Nederlanden duidelijker wordt. Er blijven natuurlijk hiaten in onze kennis, vooral door de vernietiging van het studeervertrek van De Brès op 10 januari 1562 door de inquisitie. Het mooie aan Braekmans portret vind ik dat De Brès wordt getekend als een gematigde reformator; wel radicaal, maar niet fanatiek. Iemand van heel de kerk en heel het volk. Dat gematigdheid niet verward moet worden met slap of toegeeflijk, blijkt uit de geschriften van De Brès, die apologetisch van toon zijn. Maar ook dan gaan verdediging en overtuiging hand in hand.

Illustraties
Over de uitgave van het boek zei ik al dat het prachtig, bijna overdadig is uitgevoerd. Wel had er meer zorg besteed mogen worden aan de illustraties. Tweemaal dezelfde foto van de belforttoren van Bergen (blz. 39 en 41), van de kathedraal van Tournay (blz. 128 en 136, en dan ook nog tweemaal de maquette op blz. 134 en 135), en tweemaal achter elkaar een foto van de kerk van Valenciennes (blz. 282 en 286) was niet nodig geweest. Een echte misser is de foto over het station van Valenciennes (pag. 275). Dat was er in de tijd van De Brès nog niet, schat ik zo in. Een laatste kritische noot betreft de wetenschappelijke verantwoording. Het boek bevat veel interessant bronnenmateriaal, dat in veel gevallen moeilijk toegankelijk is.

De historisch geïnteresseerde lezer verwacht dan in de voetnoten de oorspronkelijke tekst, maar er wordt volstaan met een verwijzing naar de vindplaats. Ik begrijp dat het boek ook voor geïnteresseerde gemeenteleden is geschreven (terecht!), maar dat is geen reden om af te zien van een wat meer inhoudelijke verantwoording in de voetnoten. Deze opmerkingen doen echter niets af aan mijn waardering voor dit boek, dat inderdaad goed leesbaar is. Wie een beetje historisch besef heeft, moet toch iets weten van de reformator van de Nederlanden?

N.a.v. E.M. Braekman en E.A. de Boer (red.), ‘Guido de Brès. Zijn leven, zijn belijden’, uitg. Kok, Kampen, 415 blz., € 39,90.

Volgende week is De Waarheidsvriend in zijn geheel gewijd aan 450 jaar NGB.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen