Stille nacht, heilige nacht

Heel wat kerstliederen die we nog steeds zingen zijn eeuwenoud. De bekende liederen ‘Nu zijt wellekome’ en ‘Ons genaket die avondstar’ gaan terug tot de Middeleeuwen. Daarmee vergeleken is ‘Stille nacht, heilige nacht!’ betrekkelijk jong – ‘slechts’ twee eeuwen oud. Maar het is wel een kerstlied dat de hele wereld heeft veroverd en wordt gezongen door christenen en nietchristenen. In het Engels – ‘Silent night, holy night!’ –, in het Frans – ‘Douce nuit, sainte nuit!’ –, natuurlijk ook in het Duits, de oorspronkelijke taal van het lied, en in vele andere talen binnen en buiten Europa. Binnen ons taalgebied bestaan er ook nog weer vele versies van: protestants en rooms-katholiek, en verder vele versies in dialecten als het Gronings, Brabants en Limburgs. Ook zangers die niets met het christelijk geloof van doen willen hebben, geven het een plaats in hun repertoire. De vraag is: Is die populariteit terecht?

Kritiek
Populariteit is geen garantie voor niveau. Een lied heeft een inhoudelijke en een vormtechnische kant. Aan een geestelijk lied mogen we de eis stellen dat het in overeenstemming is met de Schrift, dat het bijbelse gegevens op een betrouwbare wijze doorgeeft. Daarnaast is er de eis van artistiek niveau: het poëtische en muzikale gehalte. Er bestaan nogal wat populaire geestelijke liederen die wat deze aspecten betreft ver beneden de maat zijn. En dat geldt zeker ook voor bepaalde kerstliederen die inhoudelijk weinig meer bieden dan een irreëel romantisch sfeertje. Geldt dat ook voor ‘Stille nacht’? Als we de kenners mogen geloven – dichters en musicologen – dan stelt het lied eigenlijk niets voor. De dichter Ad den Besten gebruikt heel scherpe woorden voor het niveau ervan. Hij noemt het een ‘afschuwelijk versje’: de melodie is volgens hem ‘karakterloos en larmoyant’ en de tekst acht hij ‘nauwelijks minder karakterloos’ (in het Compendium bij het Liedboek). Deze visie heeft alles te maken met zijn afkeer van wat hij noemt het ‘vertederende feest van het kindjewiegen’. En de bekende musicoloog Willem Mudde noemde ‘Stille nacht’ met een aardige woorspeling een ‘gelegenheidslied’ dat ten diepste een ‘verlegenheidslied’ is en dat eigenlijk in een liedboek van niveau niet thuishoort. Er is destijds dan ook stevig gediscussieerd over de kwestie of het in het Liedboek voor de kerken een plaats zou krijgen. Ad den Besten had het er graag buiten gehouden.

Ontstaan
De oorsprong van ‘Stille nacht’ ligt in Oostenrijk. De oorspronkelijke Duitse tekst, met zes coupletten, is afkomstig van Joseph Mohr die kapelaan was in het plaatsje Oberndorf bij Salzburg. Hij was muzikaal en kon het goed vinden met de organist Franz Xaver Gruber. Uit hun samenwerking kwam ‘Stille nacht’ voort: de tekst had Mohr al in 1816 gereed en met het oog op Kerst vroeg hij Gruber twee jaar later er een melodie bij te componeren. Op Kerst 1818 vond in de kerk te Oberndorf de uitvoering plaats: twee solisten zongen de tekst onder begeleiding van een gitaar. Het verhaal gaat dat het een noodgreep was, omdat het orgel juist toen kapot was en niet tijdig gerepareerd kon worden, maar het waarheidsgehalte van deze anekdote is niet te achterhalen. Zo klonken op Kerstmis 1818 in de Oberndorfse kerk voor het eerst de woorden:
Stille Nacht! Heilige Nacht!
Alles schläft, einsam wacht
Nur das traute hoch heilige Paar.
(Alles slaapt, eenzaam waakt slechts het intieme hoogheilige paar.) Alleen al de typering ‘hoch heilige’ voor Maria en Jozef maakt ons duidelijk dat het lied van oorsprong zeker niet protestants is. Enige decennia later begon de zegetocht van het lied: het kwam terecht in het Salzburger liedboek (1866) en van daaruit kreeg het bekendheid, eerst in Europa, vervolgens in Amerika en andere werelddelen. Veelal werd het bekort: van de zes coupletten bleven er meestal slechts drie over.

Romantisering
Het lied bereikte ook Nederland. En ook bij ons ontstonden verschillende versies, al of niet in dialect. Een Vlaamse versie begint zo:
Stille nacht, heilige nacht.
Alles slaapt, eenzaam wacht
Bij het kindje, ’t hoogheilige paar.
Rond de kribbe zingt
d’engelenschaar:
Slaap in hemelse rust,
Slaap in hemelse rust.
In de meeste van die versies blijkt het romantiserende en sentimentele element sterk toegenomen. Naast ‘slaapt’ verschijnt dan ‘sluimert’, het Kind in de kribbe wordt een ‘lieflijk Kindje met goud in het haar’, het Kind heeft een ‘mondeke teer’ en is ‘in doekjes’ gehuld. Vooral de vele verkleinwoorden zijn typerend: Kind wordt ‘Kindje’, mond wordt ‘mondeke’, doeken worden ‘doekjes’, kribbe wordt ‘kribje’ of ‘kribke’, engelen worden ‘engelkens’, de schapen worden ‘schaapjes’ en de herders ‘herderkens’. Enzovoorts. En de engelenschaar, die volgens het bijbelverhaal aan de herders op het veld verscheen, komt nu de stal in: ‘Rond de kribbe zingt d’engelenschaar’. Hier kun je spreken van larmoyant: een overdaad aan sentimentaliteit. En, wat nog ingrijpender is, door die larmoyante toonzetting dreigt de wezenlijke kern van Kerst onder te sneeuwen. Die kern is toch dat het Kind in de kribbe in deze wereld kwam om zondige, schuldige mensen te redden.

Protestantse versie
In protestantse kring in Nederland is het meest bekend geworden de versie van Johannes Yserinkhuysen
(1858-1935), over wie verder weinig bekend is. Het is doorgaans deze versie, met slechts drie coupletten, die de kinderen in het protestants-christelijk basisonderwijs en op kerkelijke jeugdverenigingen leren en zingen.

Stille nacht, heilige nacht
Stille nacht, heilige nacht!
Davids Zoon, lang verwacht,
die miljoenen eens zaligen zal,
wordt geboren in Bethlehems stal,
Hij, der schepselen Heer,
Hij, der schepselen Heer.

Hulploos Kind, heilig Kind,
dat zo trouw zondaars mint,
ook voor mij hebt G’ U rijkdom ontzegd,
wordt G’ op stro en in doeken gelegd.
Leer m’ U danken daarvoor.
Leer m’ U danken daarvoor.

Stille nacht, heilige nacht!
Vreed’ en heil wordt gebracht
aan een wereld, verloren in schuld;
Gods belofte wordt heerlijk vervuld.
Amen, Gode zij eer!
Amen, Gode zij eer!

Geen groots lied
Als we eerlijk zijn, moeten we vaststellen dat dit geen grootse poëzie is. En het romantiserende element is ook aanwezig: de nacht is ‘stil’ en het Kind is ‘hulploos’. Groot is het niveauverschil met bijvoorbeeld de regels van Vondel in zijn Gysbrecht van Aemstel:
O Kerstnacht, schoner dan de dagen,
Hoe kan Herodes ’t licht verdragen,
Dat in uw duisternisse blinkt,
En wordt gevierd en aangebeden?
Zijn hoogmoed luistert naar geen reden,
Hoe schel die in zijn oren klinkt.

Vondel maakt hier met veel raffinement gebruik van de tegenstelling nacht-dag. De nacht is – verrassend! – mooier dan de dag omdat er een heel bijzonder Licht is verschenen. En ‘duisternis’ heeft hier een dubbele betekenis, letterlijk en figuurlijk: hoogmoedigen als Herodes verkeren in figuurlijke, geestelijke duisternis, bij hen is er geen plaats voor dat bijzondere licht.

Nee, poëzie met deze diepgang moeten we in ‘Stille nacht’ niet zoeken. Maar daar is niet alles mee gezegd. Het wezenlijke van Kerst klinkt ook in ‘Stille nacht’ door. Ik denk aan een woord als ‘zondaars’ in het tweede couplet en aan regels als: ‘die miljoenen eens zaligen zal’ en ‘een wereld, verloren in schuld’. Hier wordt duidelijk verwezen naar de bijbelse kern: de diepere bedoeling van Christus’ komst in deze wereld. In het Kind is het ‘heil’ gelegen voor ‘zondaars’.

Te negatief
Er zijn zeker betere en mooiere kerstliederen. Maar de term larmoyant voor de protestantse versie van Johannes Yserinkhuysen klinkt mij te negatief in de oren. Die karakterisering lijkt me meer toepasselijk voor allerlei afgeleide versies van ‘Stille nacht’ met een overdreven sentimentele tekening – het ‘Kindje’, de ‘schaapjes’, de ‘herdertjes’ –, versies waarin de ernst van zonde en schuld en de betekenis van Christus als Redder geheel zijn weggemoffeld.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen