Het echte midden

Het boek is de neerslag is van jarenlange nauwgezette bestudering van de Bijbel. Het moet voor De Bie, emeritus predikant te Huizen, zelf echte vreugde zijn geweest dat hij – inmiddels op leeftijd gekomen – dit boek heeft kunnen voltooien. Ik heb daar veel respect voor.

Poging
De volledige titel van het boek is: ‘Bijbelse theologie van het Oude Testament vanuit de gereformeerde traditie. Een aanzet en uitnodiging’. De ondertitel verraadt dat het boek niet meer wil zijn dan een bescheiden poging een bijbelse theologie van het Oude Testament te schrijven.
Het gaat ds. De Bie dan wel om een heel bepaalde poging, namelijk een die zich beweegt in de gereformeerde traditie. Dat maakt nieuwsgierig. Want hoe ziet een bijbelse theologie van het Oude Testament er dan uit? Wat maakt haar tot een gereforméérde bijbelse theologie?
Dat zit hem daarin dat de schrijver op een heel bepaalde manier met de Bijbel, met het Oude Testament omgaat. Ik noem een paar dingen.
Zijn boek getuigt van grote eerbied voor de Bijbel, de bijbeltekst en de God van de Bijbel. We hebben niet met zomaar een boek te maken, maar met teksten waar doorheen de levende God Zelf tot ons spreekt.
Daar komt nog iets bij: al die bijbelboeken en teksten vormen een samenhangend geheel. Oude en Nieuwe Testament zijn een eenheid, benadrukt drs. De Bie. En deze eenheid ligt wat hem betreft in Jezus Christus, Davids Zoon lang verwacht.

Literaire kritiek
Wat mij aanspreekt, is dat de schrijver deze eerbied voor de Bijbel verbindt met een positieve benadering van het kritische bijbelonderzoek. Het is vooral de literaire kritiek, met haar aandacht voor de tekst zelf en zijn opbouw, die zijn warme belangstelling geniet. Het spreekt me daarom aan omdat het een echte uitdaging is om gereformeerd te zijn en tegelijk het wetenschappelijke onderzoek van het Oude Testament serieus te nemen. Hoe verwerk je als gereformeerd theoloog de resultaten van het kritische bijbelonderzoek van de voorbije eeuwen?

Het Oude Testament kunnen we niet los van het Nieuwe lezen

Wandeling
In de eerste twee hoofdstukken van zijn boek legt ds. De Bie zijn kaarten op tafel. Hij beschrijft wat zijn uitgangspunten zijn bij de bestudering van het Oude Testament en zet zijn methode van uitleg uiteen. De lezing van deze hoofdstukken en ook hoofdstuk 3 kostte me de nodige inspanning, ondanks het feit dat de auteur gebruik maakt van een metafoor: die van de wandeling. Er is een route, in een heel bepaalde richting en langs een heel bepaalde weg, en wie deze route met hem loopt – en dat is zijn uitnodiging – geniet gaandeweg van een geweldig panorama. Of komt het juist door die metafoor dat deze hoofdstukken ingewikkeld overkomen?

Methode
Niettemin wordt één ding heel duidelijk: de lezing van het Oude Testament staat bij ds. De Bie van meet af in het perspectief van het Nieuwe Testament. Wij kunnen het Oude Testament niet lezen los van het Nieuwe. Dit principiële uitgangspunt stempelt de methode van exegese van ds. De Bie vanaf het begin. Hij onderscheidt een zevental stappen op de weg van de exegese. Hij bevraagt de tekst ook op koppelingen, tekstpatronen en kernwoorden, maar de echt allereerste stap is toch dat hij op zoek gaat naar grondstructuren, naar de samenhang tussen een boek uit het Oude Testament enerzijds en het Nieuwe Testament anderzijds. Hij probeert deze op het spoor te komen door de verwijzingen in het Nieuwe Testament naar het Oude Testament te inventariseren. Kort gezegd, in zijn exegese van de oudtestamentische tekst gaat het Nieuwe Testament voorop.
Wanneer we de hoofdstukken 3 en 4 lezen, zien we hoe deze methode werkt. In hoofdstuk 3 staat drs. De Bie stil bij de bijbelboeken Genesis, Leviticus en Jesaja. In hoofdstuk 4 loopt hij met ons door alle boeken van het Oude Testament heen. Wat dan opvalt, is dat zijn uitleg vanaf het begin gericht is op de persoon en het werk van Jezus Christus. Hij wil vooral laten zien op welke manier Hij in al die verschillende boeken en teksten reeds in beeld is.
Ds. De Bie gaat daarin zo ver, dat hij spreekt over de aanwézigheid van Christus in het Oude Testament, in de bevelhebber van Jozua 5:14 bijvoorbeeld (126 e.a.).

Opbouw
Eenmaal in hoofdstuk 4 kreeg het boek me te pakken. Omdat de auteur laat zien hoe ook de opbouw van een bijbelboek dienstbaar is aan de boodschap ervan. De schrijvers van de teksten hebben over de opbouw van hun tekst nagedacht. De Bie geeft er prachtige voorbeelden van.
Ook verheldert hij de samenhang die er is tussen de bijbelboeken van het Oude Testament en de samenhang die het hele Oude Testament vertoont. We krijgen zicht op de grote lijnen, waarvan we geloven dat de Geest Zelf ze trok. In hoofdstuk 5, het laatste hoofdstuk, zet de schrijver deze nog even kort neer.

Willekeur
De lezing van deze bijbelse theologie roept bij mij echter naast respect, instemming en herkenning ook veel vragen op. Deze hebben alles te maken met de hermeneutiek (manier van bijbellezen) en methode van exegese die de auteur hanteert. Zijn exegese van de afzonderlijke bijbelboeken roept iets op van willekeur Dat heeft ermee te maken dat in zijn betoog de argumenten ontbreken. Waarom noemt hij de bijbelteksten die hij noemt? Waarom déze teksten? En wat moeten die nu bewijzen? Is er over die oudtestamentische boeken niet veel meer te zeggen dan ds. De Bie doet?
Dit brengt me bij de kernvraag die ik bij dit boek heb. Laat ds. De Bie zich in zijn lezen en uitleggen van het Oude Testament niet te veel leiden door het Nieuwe Testament en door het evangelie aangaande Jezus Christus in het bijzonder?
Dat lijkt me dan eerder luthers (Was Christum treibet) dan gereformeerd. Het Nieuwe Testament is bij hem zowel sleutel als selectiecriterium. Want hij beperkt zich in zijn bespreking tot die gedeelten en teksten van het Oude Testament die volgens zijn interpretatie heenwijzen naar Jezus Christus.

Tegenstem
Wat hij ons laat zien, vooral in het vierde hoofdstuk, is prachtig. Maar is het genoeg om het boek een theologie van het Oude Testament te kunnen noemen? Ik denk van niet. Omdat ik meen dat de boodschap van het Oude Testament veel meer omvat dan de boodschap aangaande Jezus Christus.
Wij christenen kunnen de voorliggende tekst niet meer lezen los van Christus. Dat is waar. De vraag is wel of we de oudtestamentische tekst dan alleen en uitsluitend nog maar kunnen lezen met het oog op Jezus Christus, en of dat moet om gereformeerd te zijn. Het lijkt mij dat in dat geval aan de boodschap van het Oude Testament tekort gedaan wordt onder de hoge druk van de christologie.
Door zijn vertrekpunt in het Nieuwe Testament te nemen laat drs. De Bie veel liggen wat juist tot het eigene van de oudtestamentische boodschap gerekend kan worden; ik denk te veel. Er wordt te weinig recht gedaan aan de eigenheid van het Oude Testament.
Ik denk bijvoorbeeld aan wat W. Brueggemann het counter testimony, de tegenstem in het Oude Testament noemt en H.G.L. Peels de schaduwzijden aan de Godsopenbaring: Gods toorn, wraak, verberging. Zal een theologie van het Oude Testament niet ook aan deze noties van het oudtestamentisch getuigenis aandacht moeten geven en de vraag moeten stellen hoe deze functioneren in de gegeven teksten en zich verhouden tot het nieuwtestamentisch getuigenis? Er zou nog meer te noemen zijn. Ik denk aan de aandacht in het Oude Testament voor het aardse en de schepping en aan de plaats van Israël en de volken.

Openbaringsgeschiedenis
Zijn aanpak roept nog een vraag op. Heeft drs. De Bie voldoende oog voor wat we de openbaringsgeschiedenis noemen? We kunnen spreken over een voortgang in en een geschiedenis van de openbaring. Dat betekent dat we de teksten van Oude en Nieuwe Testament niet zomaar op één lijn kunnen zetten. Naar mijn indruk doet drs. De Bie dat in deze theologie wel.

Wordingsgeschiedenis
Hiermee hangt nog een andere vraag samen. De schrijver gaat uit van de bijbeltekst zoals die voor ons ligt. Hij gelooft ook dat de Bijbel niet in één keer is geschreven. Voordat die tekst geworden is wat ze nu is! Hij heeft gelijk dat reconstructie van die wordingsgeschiedenis een hachelijke zaak is. Maar er helemaal aan voorbijgaan kan toch ook niet, lijkt me. De tekst zelf heeft een geschiedenis doorgemaakt van interpretatie en herinterpretatie. En is het niet de opgave van de exegeet zich hiervan bewust te zijn en de tekst allereerst in zijn eigen historische context te verstaan?
Anders gezegd, laat een sychrone aanpak (uitgaan van de voorliggende tekst) hand in hand gaan met een diachrone aanpak (oog voor de totstandkoming van de tekst). Dit lijkt me nodig om de boodschap van de teksten en dus hun theologische betekenis nog scherper voor ogen te krijgen.

Waarde
Concluderend denk ik dat de benaming ‘theologie van het Oude Testament’ te veel van het goede is gezien wat dit boek biedt. Een titel als ‘De Christusverwachting in het Oude Testament’ (A.H. Edelkoort) dekt de inhoud van het boek meer. Om een theologie te zijn biedt het te weinig, maar dat neemt niet weg dat het boek van ds. De Bie ons veel te bieden heeft.
De waarde van het boek ligt wat mij betreft hierin dat hij laat zien dat bijbelboeken en bijbelteksten niet een losse verzameling teksten zijn, maar een opbouw hebben waarover nagedacht is.
En belangrijker nog: dat deze opbouw van de teksten de boodschap dient. Ook hiervan geeft de auteur mooie voorbeelden. Hij laat zien dat veel teksten de structuur van een concentrische cirkel hebben, of zoals hij zelf schrijft: de opbouw van accentueren door middel van centreren.
De betekenis van zijn boek ligt wat mij betreft vooral daarin dat de schrijver ons laat zien hoe Oude en Nieuwe Testament onlosmakelijk verbonden zijn in de ene boodschap aangaande Jezus Christus. Wie zich verdiept in de Schriften en zich afvraagt wat de betekenis van bijbelteksten is in nieuwtestamentisch perspectief, kan in dit boek en dan met name in hoofdstuk 4 goed terecht. Ds. De Bie trekt lijnen die verrassen en onze vreugde in de God van de Bijbel vergroten en verdiepen.

N.a.v. drs. H.J. de Bie, ‘Bijbelse theologie van het Oude Testament vanuit de gereformeerde traditie. Een aanzet en uitnodiging’, uitg. Groen, Heerenveen; 304 blz.; € 39,95.

Ds. W.J. Dekker is hervormd predikant te Amersfoort.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen