Boekbesprekingen

Wie de Ethik van Bonhoeffer leest, moet wel onder de indruk raken van diens enorme denkvermogen. De Ethik vraagt er om minstens tweemaal gelezen te worden. Wie zich echter de inhoud eigen maakt, kan bij wijze van spreken tien andere boeken ongelezen laten. Toch is het niet alleen de intellectuele spankracht die indruk maakt. Het is vooral de geestelijke houding. Bonhoeffers ethiek is een vroom boek, geschreven vanuit de persoonlijke omgang met Christus. Bonhoeffer schreef zijn boek tussen 1940 en 1943, dus in de tijd van het naziregime. Daarbij neemt hij, verhuld maar soms ook openlijk, stelling tegen Hitler. Onwillekeurig lees je dit boek dan ook tegen de achtergrond van Bonhoeffers vroegtijdige dood, als slachtoffer van het naziregime.
Hoewel de Ethik inmiddels zeventig jaar oud is, is de zeggingskracht ervan onverminderd. Bonhoeffer is namelijk geen moralist. Ethische vragen als ‘hoe word ik goed?’ en ‘hoe doe ik iets goeds?’ worden als niet relevant ter zijde geschoven. Het gaat om de vraag naar de wil van God. Niet de mens en zijn werkelijkheid staat in het middelpunt, maar God en Zijn werkelijkheid. Bonhoeffer werkt dit uit door principieel vanuit Christus en Zijn verzoeningswerk te denken. Het gaat in de ethiek niet om een oplossing, maar om verlossing. Anders gezegd: het gaat om het gelijkvormig worden aan Christus. Ten aanzien van de ethiek betekent dit voor Bonhoeffer het volgende: ‘Vormgeving is er als een betrokken worden in de gestalte van Christus. (…) Dat gebeurt niet door ons best te doen “te worden als Jezus”, zoals we dat plegen aan te duiden, maar hierdoor, dat de gestalte van Jezus Christus van zichzelf uit zo op ons inwerkt, dat ze onze gestalte naar die van haarzelf stempelt.
Christus blijft de enige vormgever. Nietchristelijke mensen geven met hun ideeën vorm aan de wereld, maar Christus vormt de mensen tot gelijkvormigheid met Hem.’ In de Ethik vinden we belangrijke kernen uit het denken van Bonhoeffer. We denken hierbij aan zijn onderscheiding van de laatste en de voorlaatste dingen, aan zijn mandatenleer (de terreinen die God voor Zichzelf opeist: kerk, huwelijk, cultuur en overheid), en vooral aan zijn passie om in de nood van de tijd vanuit de kerk richtinggevend te spreken in de wereld. Om op dat laatste door te gaan: Bonhoeffer spreekt op andere plaatsen over een ‘wereldlijk christendom’. Vanuit de Ethik wordt (nogmaals) duidelijk dat hij hiermee geen uitverkoop van christelijke kernwaarden propageerde (resulterend in een God-is-dood-theologie), maar dat hij vanuit een persoonlijke relatie tot Christus in de wereld wilde staan. De kerk is er, als gestalte van Jezus, niet als gestalte naast Jezus, voor de wereld. Wereldlijk christendom is een protest tegen een tweedeling in de werkelijkheid, waarbij kerk en wereld (dat is, ten diepste: God en Zijn wereld) van elkaar gescheiden worden. Een leesimpressie is altijd subjectief. Voor mijzelf was de lezing van ‘De liefde van God en de desintegratie van de wereld’ het hoogtepunt. Misschien juist wel omdat Bonhoeffer in dit hoofdstuk de consequenties laat zien van zijn theologische uitgangspunt om niet vanuit de mens te denken, maar vanuit Christus (en dus: vanuit de verzoening). Wie vanuit de mens denkt, komt in de ethiek terecht bij dilemma’s en conflicten. Wie vanuit God denkt, wordt een geheeld mens.
Dit laat zich mooi illustreren aan de hand van het beroep op het geweten. Doorgaans verstaan we onder het geweten de kennis van goed en kwaad. Het geweten lijkt dan ook een ethische categorie bij uitstek. Toch wijst Bonhoeffer een beroep op het geweten resoluut van de hand. De mens die denkt in termen van goed en kwaad, levert daarmee het bewijs van zijn zondeval. ‘Het weten van goed en kwaad is een blijk van de vervreemding van de oorsprong die eraan voorafgegaan is.’ Ook als we de categorie van het geweten theologisch positiever willen waarderen dan Bonhoeffer doet (het is immers ook te duiden als een met-Godweten, als een overblijfsel van de kennis van het goede), blijft staan dat zijn bespreking van het geweten veelzeggend is. Juist in orthodoxe kring beroepen we ons nog wel eens op ons geweten. Dan is het heilzaam om na te gaan of het een met-Godweten is of vrome zelfhandhaving, met alle dilemma’s en conflicten vandien.
Ik sluit af met een intrigerend punt. Bonhoeffer denkt, evenals Barth, sterk vanuit de verzoening. Bij Barth krijg ik echter dikwijls het gevoel dat mijn beslissing als mens ‘overruled’ wordt door Gods beslissing in Christus. Die gedachte heb ik bij het lezen van Bonhoeffers Ethik geen moment gehad. Komt dit soms doordat de realiteit van het kwaad bij Bonhoeffer meer een eigen plaats krijgt dan bij Barth? En zou het denken vanuit de verzoening daardoor juist meer bevrijdend worden?
Ten slotte: dr. W. Veen en prof.dr. G.C. den Hertog verzorgden de Nederlandse vertaling van Bonhoeffers belangrijke werk. Daarbij wordt ieder hoofdstuk kort ingeleid, zodat de lezer weet wat er komt. De Ethik is hiermee weer een beetje toegankelijker geworden. De verwerking van dit mooie boek blijft natuurlijk voor de lezer zelf.

Dietrich Bonhoeffer Aanzetten voor een ethiek. Samengesteld, vertaald en ingeleid door G.C. den Hertog en W. Veen. Uitg. Boekencentrum, Zoetermeer; 334 blz.; € 32,50.

A.J. Kunz, Katwijk aan Zee

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen