Digibron cookies

Voor optimale prestaties van de website gebruiken wij cookies. Overeenstemmig met de EU GDPR kunt u kiezen welke cookies u wilt toestaan.

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies zijn verplicht om de basisfunctionaliteit van Digibron te kunnen gebruiken.

Optionele cookies

Onderstaande cookies zijn optioneel, maar verbeteren uw ervaring van Digibron.

Bekijk het origineel

Gij maakte water wijn

Bekijk het origineel

+ Meer informatie

Gij maakte water wijn

Avondmaalspoëzie [1, Constantijn Huygens]

6 minuten leestijd Arcering uitzetten

Onze literatuur kent talrijke avondmaalsgedichten. Ds. H. de Jong, predikant te Windesheim, stelde daarvan een mooie bloemlezing samen: Het brood dat wij breken (2005). Hij constateert terecht dat het avondmaal vreugde en dankbaarheid met zich meebrengt, maar ook geloofsworsteling: is het wel voor mij?

In poëzie vinden we de verschillende aspecten of accenten terug, zoals onder meer blijkt uit avondmaalsgedichten van Constantijn Huygens, Willem de Mérode en Willem Barnard/ Guillaume van der Graft. Deze week sta ik stil bij de avondmaalspoezie van Huygens.
Huygens is geen gemakkelijke dichter. De zeventiende-eeuwse taal is al een drempel, maar bij Huygens komt er nog een extra barrière bij: zijn poëzie zit vol technisch en intellectueel vernuft, vol spitsheid en gedachtesprongen, vol raffinement in de vormgeving. Poëzie heeft enige ‘vertolking’ nodig, is een bekende uitspraak van hem. Ook schreef hij eens: een gedicht is ‘dicht’!

Calvinist
Huygens steekt in zijn poëzie zijn godsdienstige overtuiging niet onder stoelen of banken. Hij was een principiële calvinist en op vele plaatsen is dat in zijn gedichten merkbaar. De Bijbel nam in zijn leven een belangrijke plaats in en hij bezat dan ook een grote bijbelkennis. Die kennis veronderstelt hij ook bij de lezer en dat verhoogt de moeilijkheidsgraad van zijn poëzie.
De principiële verschillen tussen Rome en de Reformatie waren voor de zeventiende-eeuwer Huygens nog steeds nadrukkelijk actueel. Als lid van de Muiderkring, de culturele kring rond Hooft op het Muiderslot, kende hij Maria Tesselschade heel goed en toen zij overging tot het rooms-katholicisme schreef hij een gedicht waarin hij deze woorden tot ‘Tesseltje’ richtte: ‘Kom … uit de mis en uit het misverstand’! Dat klinkt, zeker voor hedendaagse oren, nogal venijnig. Overigens, ook toenmalige gematigde en ruimdenkende protestanten als Hooft konden weinig begrip opbrengen voor een overgang naar het rooms-katholicisme.

Catechismus
Dit jaar is het herdenkingsjaar van de Heidelbergse Catechismus, die 450 jaar geleden verscheen. Tot de verschillen tussen het calvinisme en het rooms-katholicisme behoort ook de opvatting omtrent het heilig avondmaal (eucharistie), de interpretatie van brood en wijn. De Heidelberger gaat daar in vraag en antwoord 75 en volgende uitvoerig op in.
Voor Huygens was een avondmaalszondag een ‘heilige’ dag, net als Kerstmis en Pasen. Hij heeft heel wat gedichten gewijd aan het avondmaal. Eén daarvan laat ik hier volgen, een typisch Huygens-gedicht, dat de gereformeerde of calvinistische opvatting goed weergeeft. Hij citeert de Heidelbergse Catechismus niet en verwijst er ook niet naar, maar zijn visie is volledig in overeenstemming met wat dat leerboek over het avondmaal zegt.

Markant
Het gedicht, een sonnet, heeft als hoofdtitel ‘Noch over het selve’ (=nogmaals over hetzelfde) en als ondertitel: ‘Over des Heeren Avondmaal’. Het gedicht, een gebed in poëzievorm, richt de dichter zich tot Christus (de ‘Gij’ waarmee het gedicht opent).
Het gedicht is een sonnet. Het eerste deel – het octaaf (r.1-8) – bevat een uitvoerige verdediging van de calvinistische avondmaalsopvatting. Het tweede deel – het sextet (r.9-14) – zet in met de lange opsomming in regel 9 en 10: het ‘recht’, ‘slecht’ ( dit betekende toen: ‘eenvoudig’), ‘oud’, ‘algemeen’ en ‘onbemorst’ gebruik van brood en wijn. Het is een weerlegging van andere interpretaties, in het bijzonder die van het rooms-katholicisme (de leer van de transsubstantiatie: de wezenlijke verandering van brood en wijn in het lichaam en bloed van Christus). Voor Huygens, rond 1640, nog altijd een actuele dogmatische kwestie, mede omdat de Reformatie (Luther, Calvijn, Zwingli) wel eenparig de transsubstantiatie afwees, maar vervolgens niet tot een eensluidende interpretatie kwam. De dichter neemt afstand van het eeuwenlange ‘gekijf ’.

Kana
Voor zijn verdediging begint Huygens met een verhelderende vergelijking: het wonder in Kana plaatst hij naast Jezus’ laatste avondmaal. Dit om de verschillen goed te laten uitkomen. De eerste regels – vol technisch vernuft à la Huygens: de vele w-klanken, het raffinement met ‘water’ en ‘wijn’
– geven de fundamentele tegenstelling aan: Kana was een wonder (‘wonderwerk’), het avondmaal daarentegen een ‘tuchtbedrijf ’ (geloofsversterking). En bovendien is er nog de tegenstelling tussen ‘maakte’ (Kana) – dus een wezenlijke verandering van substantie – en ‘noemde’ (het laatste avondmaal). De betekenis van ‘maken’ verschilt fundamenteel van ‘noemen’. Wie meent dat wijn en brood bij het avondmaal metterdaad veranderen in het bloed en lichaam van Christus maakt zich schuldig aan ‘aanschrijven’ (een extra betekenis toevoegen). Maar je kunt je ook schuldig maken aan ‘ontschrijven’ (tekortdoen): wijn en brood níet zien als ‘zichtbare tekenen’ (zie de Heidelbergse Catechismus: ‘zichtbare tekenen en panden’) die heenwijzen naar Christus als ‘het brood des levens’.

Sterven
Ten slotte (r. 12) vraagt de dichter of hij zelf mag sterven. Maar dit is een foutieve vraag en daar komt hij direct op terug: Christus, de ‘verworpen steen’, is immers gestorven (‘gebroken’) voor onze zonden en ervoor gestraft (‘gewroken’). We herkennen hier het procedé van de zelfcorrectie: een opzettelijke fout maken en deze daarna corrigeren, met als doel sterker de aandacht op iets te vestigen.

Hartenkreet
De slotregel bevat een persoonlijke hartenkreet, als afsluiting van het gebed. Het is opnieuw een versregel vol raffinement, toegespitst op het woord ‘steen’ (r.14): Christus, maak toch mijn steen tot vlees (Ezechiël: het stenen hart moet een hart van vlees worden) en maak maar mijn vlees tot steen, dat wil zeggen: versterk mijn zwakke, zondige vlees.Hoe dan? Hoe moet mijn vlees versterkt worden? Door het gebruik van brood en wijn! En dat is, aldus Huygens, nu precies de bedoeling van het heilig avondmaal.


Gij maakte water wijn: dat ’s klaar als wijn of water;
En ’t was een wonderwerk. Gij noemde Brood uw Lijf,
En Wijngaardsap uw Bloed, en ’t was een tuchtbedrijf
Tot uw’r geheugenis: zo lees ik, en zo staat er.
Mijn ziel vergaapt zich niet aan wat veel eeuwen later
De grove gronden lei van eeuwelijk gekijf:
Wie u ’t mirakel, Heer, of aanschrijv’ of ontschrijv’
Houd ik voor even boos van opzet en van snater.
Gunt mij het recht, het slecht, het oud, het algemeen,
Het onbemorst gebruik van wat gij hebt gesproken,
En dit mirakel toe: o God voor mij gebroken,
Breekt nu dit lichaam ook en deze ziel vaneen.
Neen, neen, verworpen steen; gij zijt ervan gewroken,
Maakt maar mijn steen tot vlees, en maar mijn vlees tot steen.


Constantijn Huygens
Constantijn Huygens (1596-1687) was veelzijdig begaafd. Naast de dichtkunst had hij grote belangstelling voor andere kunsten. Zo bespeelde hij, om slechts één voorbeeld te noemen, diverse muziekinstrumenten, waaronder de luit, en maakte hij zelf composities. Door die veelzijdigheid is hij een sprekend voorbeeld van wat we wel noemen de homo universalis, de breed ontwikkelde renaissancemens
Huygens heeft veel betekend voor de Oranjes. Van drie stadhouders – Frederik Hendrik, Willem II en Willem III – was hij secretaris. Hij woonde daarom in Den Haag, maar had ook een buitentje in Voorburg aan de Vliet dat hij ‘Hofwijck’ noemde, een toepasselijke naam: de zorgen van het hof ontwijken. Hofwijk staat er anno 2013 nog steeds.


Dr. J. de Gier uit Ede is neerlandicus

Dit artikel werd u aangeboden door: de Gereformeerde Bond

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Bekijk de hele uitgave van donderdag 21 februari 2013

De Waarheidsvriend | 24 Pagina's

Gij maakte water wijn

Bekijk de hele uitgave van donderdag 21 februari 2013

De Waarheidsvriend | 24 Pagina's