Orde van diensten

Calvijn verwierp, net als de twee andere reformatoren Luther en Zwingli, de tegenstelling tussen leken en clerus. Iedereen staat volgens hem in het ambt der gelovigen en voor iedereen is deelname aan de liturgie een actieve daad van belijden.
Om te begrijpen hoe Calvijn precies over de kerkdienst dacht, is het van belang na te gaan wat Calvijn in zijn leven aan kerkdiensten meemaakte, wat hij ervan vond en welke gedachten hij daarover op papier heeft gezet. In een vierluik over Calvijns liturgische uitgangspunten en de rol van de psalmen daarin ga ik deze week in op de liturgische en kerkmuzikale omgeving waarin Calvijn opgroeide.

Mis
In zijn jonge jaren maakte hij de katholieke mis mee, waarin Gregoriaans gezongen werd door de schola en waarin elke zondag Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus en Agnus Dei klonken. In Orléans en Bourges maakte hij kennis met de zogenaamde pronausdienst, een viering die in de middeleeuwen was ontstaan en waarin de nadruk op de preek viel. Dat was geen officiële viering met eucharistie, maar een dienst waarin rondtrekkende predikmonniken in de volkstaal toespraken hielden.
Hoewel er verschillende vormen van deze diensten bestonden, was kenmerkend dat het gesproken woord het belangrijkste was. Het is aannemelijk dat bij deze viering ter afsluiting geestelijke volksliederen en populaire misgezangen (sequentia’s) gezongen werden.

Straatsburg, Bazel, Genève
In Straatsburg maakte Calvijn in 1534 kennis met de liturgie van de Duitssprekende gemeente aldaar, waar men de volgende orde van dienst volgde: schuldbelijdenis, genadeverkondiging, zang, kort gebed voor de preek, zang, Schriftlezing, preek, verklaring van het avondmaal en vermaning, zang, groet, gebed, instellingswoorden, gebruik van avondmaal, zang, dankzegging, zegen.
De dienst kende de twee elementen die de christelijke liturgie al vanaf het begin bevatte: Schriftlezing met uitleg en eucharistie (avondmaal). In deze orde is zang aangegeven en het is aannemelijk dat er liederen van Luther en zijn medewerkers werden gezongen.
Tijdens zijn verblijf in Bazel (1535) leerde Calvijn een dienst kennen die leek op de pronaus (en op de dienst in Straatsburg), zij het dat in Bazel slechts af en toe avondmaal gevierd werd.
In 1536 maakte Calvijn in Genève kennis met de orde van dienst die door Farel was georganiseerd. De orde was een variant van de pronaus: vermaning, gebed om de Heilige Geest, vergeving van zonden, gebed om verstaan van het Woord, voor de overheid en het Onze Vader, Schriftlezing met uitleg, Tien geboden, belijdenis van zonden, Onze Vader, apostolicum, voorbede, zegen.
In deze orde van dienst was de enige activiteit van de gemeente het meebidden van het Onze Vader. Gezongen werd er niet. De avondmaalsviering vond niet wekelijks plaats, maar slechts driemaal per jaar.
In 1538 werd Calvijn uit Genève verbannen en ging hij als voorganger van de Franse vluchtelingengemeente in Straatsburg werken. Hij kwam daar opnieuw in contact met Duitse protestanten. In Straatsburg had de reformatie van Luther vanaf 1521 ingang gevonden. De gemeente vierde de Duitstalige liturgie al vanaf 1524 en besteedde veel zorg aan goede kerkzang. De gemeente was volop betrokken bij de dienst met verschillende vormen van gemeentezang en zong vertalingen van het Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus en Agnus Dei, samen met liederen van Luther en van de Boheemse broeders.

Preek
Voordat Calvijn in Straatsburg aan het werk ging, had hij dus kerkdiensten meegemaakt die in de volkstaal werden gevierd, soms helemaal, soms met resten van de Latijnse mis. In al die vieringen nam de preek een belangrijke plaats in. De actieve deelname van de gemeente was in de diensten die op het model van de pronaus voortgingen minimaal. In de diensten die uitgingen van de mis, waarbij de eenheid van woord en sacrament wel werd bewaard, was de avondmaalsviering aangepast aan de opvatting dat alle gelovigen beide elementen, brood en wijn, dienden te ontvangen. Bij de avondmaalsviering was in bijna alle gevallen de vermaning belangrijk. De deelname van de gelovigen aan de diensten (met gemeentezang) was in Bazel en Konstanz in geringe mate gelukt en in Straatsburg bijna gelijk aan die van de Duitse lutheranen.

Volgende week: Calvijns getuigenis over liturgie en kerkmuziek.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen