Boekbesprekingen

Matthias Smalbrugge Een godvergeten crisis. Een theologisch essay over het gat in ons cultureel geheugen. Uitg. Meinema, Zoetermeer; 176 blz.; €17,50.
Dr. Matthias Smalbrugge schreef een theologisch essay over de achtergronden van de crisis waarin we ons bevinden. Die crisis heeft allerlei gezichten, ze is van economische, politieke, sociale en morele aard. De vraag is volgens Smalbrugge, die naast predikant in Aerdenhout ook hoogleraar Europese cultuur en christendom aan de VU is, of we vergeten waar we vandaan komen of dat we ons dat willen herinneren.
Belangrijk in zijn betoog is de religieuze achtergrond van de grote begrippen in de huidige crisis. Onze hang naar perfectie bijvoorbeeld ziet de auteur als een erfenis van de Bijbel en de spiritualiteit van de kloosters. Als je je maar diep genoeg vernedert, word je verhoogd. Zo willen ouder wordende vrouwen pijn lijden bij de plastisch chirurg om hun man te behagen en peigeren sporters zich af om roem te verwerven. Zo geldt het ook van de beeldcultuur van het christendom. Jezus is mens maar tegelijk de Zoon van God. Maria is ‘gewoon’ meisje en moeder maar kreeg in de rooms-katholieke traditie ook een status aparte: altijd maagd, zonder zonde en eindigend in de hemel. Het zijn allemaal onbereikbare beelden van heiligheid en zondeloosheid die onze menselijkheid platslaan.
Ze lijken als twee druppels water op het ideaal van de moderne reclamebeelden. Je weet dat ze onhaalbaar zijn, maar ze moeten toch worden nagestreefd.
Berengarius van Tours (11e eeuw) was een theoloog die kritische vragen durfde stellen over de betekenis van de instellingswoorden van Jezus. Hij gebruikte zijn verstand maar dat leverde hem een veroordeling op door de kerk van zijn dagen. In de ogen van Smalbrugge is daarmee een zelfstandig onderzoek naar de geloofswaarheden met behulp van de ratio door de kerk afgewezen.
Een ontwikkeling met grote gevolgen: geloof en rede komen tegenover elkaar te staan, de wegen van wijsbegeerte en theologie gaan op den duur uiteen en de ratio heeft in de kerk alleen een dienend karakter. Ze is er slechts om geloof op te graven, niet om geloof uit te vinden. Dat is in de moderne theologie niet wezenlijk anders dan in de Middeleeuwen, aldus de auteur.
Waar gaat het Smalbrugge om? In onze huidige crisis zijn we de God die we kenden uit kerk en traditie vergeten. Maar die God kunnen we niet meer geloven en dat is ook goed. De vragen die overbleven na het vertrek van die God hebben we echter ten onrechte terzijde geschoven en dat breekt ons op. Taak van de theologie is nu om helder te maken dat we begrippen als ‘persoon’, ‘beeld’ en het ‘perfecte’ opnieuw moeten omschrijven om daarop een nieuwe gemeenschap te funderen, met behulp van de stemmen die in ons klinken en die we tot zwijgen hebben gebracht. Daarvoor kunnen de verhalen uit de Bijbel dienst doen, maar evengoed die uit de Griekse traditie. De verbeelding moet aan het woord komen en het verlangen aangewakkerd.
Smalbrugge hekelt de kerk die de moderne ongelovige cultuur op geen enkele manier intellectueel uitdaagt en die haar boodschap heeft gereduceerd tot moralistische aansporingen om eerlijk te delen en goed om te gaan met de schepping. Op de grote vragen naar leven en dood, macht en onmacht wil zij kennelijk geen antwoord geven. Ten diepste gaat dat volgens de auteur terug op de tegenstelling tussen theologie en cultuur die de eeuwen door in de kerk wordt volgehouden. De cultuur wordt alleen maar instrumenteel benaderd, als een ruimte die verlossing nodig heeft. Maar het christelijk geloof gaat eraan voorbij dat zij zelf ook deel uitmaakt van de cultuur. Hét christendom bestaat niet, christendom en geloof zijn grootheden die je steeds zelf maakt. Er bestaat dus niet zoiets als ‘bijbels’ of ‘christelijk’.
Smalbrugge stelt fundamentele vragen aan de christelijke traditie (onder andere als het gaat over de incarnatie en de Drie-eenheid) in een glasheldere stijl. Hij doet dat in het verlangen naar een benadering waarin theologie en cultuur elkaar wederkerig beïnvloeden. Daarin wil hij de moderne mens die God heeft weggevaagd volstrekt serieus nemen. Dat is de ernst van dit boek en die wil ik tot me laten doordringen. Maar toch vind ik het verbazingwekkend en aanvechtbaar dat Smalbrugge de theologiegeschiedenis eenzijdig tekent als het aan banden leggen van de ratio. Alsof het daarin niet om intellectuele eerlijkheid zou gaan.
Verder treft het me dat Smalbrugge het eenzijdige gebruik van bijbelteksten – zoals Mattheüs 5:48 – niet met exegetische argumenten nuanceert. Veeleer benadrukt hij hoezeer de christelijke traditie de plank heeft misgeslagen. Zo beschouwt hij de menswording van Jezus niet als een bewijs van volkomen goddelijke solidariteit met de mens, maar als een verdere verwerping van de mens. Want kennelijk heeft de mens redding nodig en daarmee wordt zijn menselijkheid aangetast in de visie van de auteur.
Fundamenteler: met de nadruk op ‘herinneren’ en ‘verlangen’ deed het boek me denken aan de positie van Socrates die het zoeken van waarheid ten diepste ziet als herinnering. En herinnering gaat te rade bij wat er al is. Kierkegaard (in het zojuist vertaalde Filosofische kruimels) heeft – met gebruikmaking van de ratio – duidelijk gemaakt dat er ook nog een andere kennisoverdracht is, die van goddelijke openbaring. Dat wat in geen mensenhart is opgekomen. Ligt daarin niet het beslissende verschil tussen theologie en cultuur, ook als deze elkaar – dat lijkt me onmiskenbaar – wederzijds beïnvloeden? Dat impliceert inderdaad dat deze wereld verlossing en redding nodig heeft.
Maar dat is het christelijke, bijbelse verhaal.
Leuker – of esthetischer – kunnen we het niet maken.

G. van Meijeren, Utrecht

Jacob Kruidhof Op goed gezag. Het koninkrijk van God als samenhang van de Heidelbergse Catechismus. Uitg. Van Wijnen, Franeker; 123 blz.; € 12,50.
De auteur, emeritus zendeling en predikant van de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt), schreef een beknopte, maar heldere uitleg van de Heidelbergse Catechismus.
Na een samenvatting in twee hoofdstukken volgt een bespreking van de drie delen van de catechismus (hoofdstuk 3 tot en met 14).
Het eigene van deze publicatie over de catechismus is dat de onderdelen vanuit een samenhangend geheel worden uitgelegd. Dat samenhangend geheel is de gedachte van het Koninkrijk van God. Dit thema ziet de schrijver telkens oplichten, zoals in het middelste van de eerste drie gebeden van het Onze Vader: Uw Koninkrijk kome. Bijbelse gegevens, ook uit het Oude Testament, worden hiervoor als illustratie aangevoerd.
Het is een mooi boekje, dat telkens uitnodigt tot gesprek. Bijvoorbeeld als het gaat om de vraag wat je nu precies bedoelt met het Koninkrijk van God. Wanneer de schrijver gelovigen typeert als trouwe burgers van het Koninkrijk van God, denk ik: het is maar goed dat Kohlbrugge dit niet hoort. Hij zou ons herinneren aan de hoogst belangrijke briefwisseling met Da Costa. De keerzijde van dit geloofsoptimisme is dat de auteur niet zoveel geduld heeft met gemeenteleden die hun doop niet overnemen. Die mogen geen lid meer zijn van de kerk. Anders kom je uit bij de volkskerk. Laat ik dat nou juist niet erg vinden, gedachtig aan de verloren zoon uit Lukas 15, die niet werd uitgeschreven − en gelukkig maar.
Het sterke van dit boekje is dat het tot nadenken stemt en uitdaagt om de zaken van Gods Koninkrijk serieus te nemen. Om het boekje in een kring te spreken, zouden bij een tweede druk enkele gespreksvragen (achterin) opgenomen kunnen worden. We danken de auteur voor het frisse water, dat hij ons te drinken geeft uit de bron van het leerboekje dat velen samenbindt.

W. Verboom, Harderwijk

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen