OMGAAN MET TRENTE

Voor alle christenen in Nederland is de pauselijke populariteit een opsteker. Net zoals misbruikschandalen een negatieve afstraling op alle christenen hebben, is een positief imago van de bisschop van Rome ook gunstig voor protestanten. Het voelt wel goed, zo’n hervormingsgezinde paus.
Maar hoe zit het met de verschillen in de leer tussen protestanten en rooms-katholieken? Zoals we vorige week zagen, is er in Regensburg (1541) overeenstemming bereikt op het punt van de rechtvaardigingsleer. Rechtvaardiging betekent volgens die overeenkomst dat God om Christus’ wil de zondaar in genade aanneemt en tegelijkertijd ook vernieuwt door de Geest, zodat de zondaar geen zondaar meer is, maar rechtvaardig gemaakt. Rechtvaardiging is tegelijk rechtvaardigverklaring en rechtvaardigmaking. Vrijspraak en vernieuwing vormen een onlosmakelijk duo, een tweevoudige gerechtigheid (duplex justitia).

TRENTE
Zes jaar later spreekt een belangrijke belangrijke kerkvergadering opnieuw over de rechtvaardiging. Het concilie vergadert in het Noord-Italiaanse stadje Trento, vlakbij het Gardameer, nu een populaire vakantiebestemming. Op 13 januari 1547 neemt het concilie van Trente enkele verstrekkende besluiten over de rechtvaardigingsleer. De Rooms-Katholieke Kerk erkent dat zondaren alleen door de genade van Christus gerechtvaardigd worden, maar stelt tegelijk vast dat de rechtvaardiging niet alleen de vergeving van zonden omvat, maar ook de heiliging en de vernieuwing van de innerlijke mens. De blijvende rechtvaardiging is afhankelijk van deze heiliging en bovendien is voor de heiliging wezenlijk dat de mens zelf bereid is om Gods genade en gaven aan te nemen. Als hij de heiliging niet wil, dan kan hij de rechtvaardiging niet behouden.
Bovendien ontkent het concilie dat iemand met zekerheid kan weten dat hij deelt in de genade van God en dus eeuwig zalig wordt. Integendeel, de gelovigen moeten met vrees en beven hun heil bewerken door goede werken:
in waken, het geven van aalmoezen, gebeden en offers, vasten en kuisheid. Volgens het concilie kun je de genade van de rechtvaardiging verliezen door te zondigen en weer terugkrijgen door de kwijtschelding in het sacrament van de biecht.
Nog scherper is het concilie in de afwijzing van bepaalde dwalingen, die allemaal eindigen met de Latijnse woorden anathema sit. Op de website www.rkdocumenten.nl staan vertalingen van de decreten van het concilie, zoals bijvoorbeeld: ‘Als iemand zegt: door het geloof alleen wordt de goddeloze gerechtvaardigd, zó, dat […] het helemaal niet nodig is dat hij door zijn eigen wilsbeweging zich voorbereid en toerust, hij zij verdoemd.’ Anathema sit is in het Nederlands dus: ‘hij zij verdoemd.’

ONHERROEPELIJK?
Aan de andere kant staan er ook in sommige protestantse belijdenisgeschriften felle verwijten tegen de rooms-katholieke leer, denk maar aan de ‘dierbare Heidelberger’ die in antwoord 80 aan de eucharistie niet zulke dierbare woorden wijdt. Er is wel beweerd dat dit een reactie is op Trente en dat de catechismus geen mensen veroordeelt, maar alleen de leer. Toch zijn de woorden over de mis als vervloekte afgoderij voor roomskatholieken even onverteerbaar als de decreten van Trente voor protestanten.
Een bijkomend probleem is dat de decreten van de kerk niet herroepen kunnen worden, terwijl dat – in theorie – met de protestantse belijdenisgeschriften wel kan.
Toch hebben de Lutherse Wereldbond en de leiding van de Rooms-Katholieke Kerk het voornemen om in 2017 samen de Reformatie te herdenken, zoals zij dat verwoorden in de gezamenlijke verklaring ‘Van conflict naar gemeenschap.’ Zij willen schuld belijden voor het verbreken van de eenheid van de kerk en verdere stappen ondernemen naar zichtbare eenheid.

RAMEN OPEN
Daar is natuurlijk wel het nodige aan vooraf gegaan. Het is intussen vijftig jaar geleden dat het Tweede Vaticaanse Concilie gehouden werd. Onder leiding van de hervormingsgezinde paus Johannes XXIII werden de ramen van de kerk opengezet en mochten protestanten en oosters-orthodoxen het concilie als waarnemers bijwonen. Sinds die tijd zijn er veel gesprekken gevoerd, met name tussen de lutheranen en rooms-katholieken. Joseph Ratzinger, nu emeritus paus, verklaart al in 1976 dat de Augsburgse Confessie van 1530 opgesteld is uit de innerlijke drang om te zoeken naar evangelische katholiciteit en hij pleit voor herkenning van deze lutherse belijdenis als een katholiek geschrift om zo kerkelijke eenheid mogelijk te maken.
De gesprekken leiden uiteindelijk tot een gemeenschappelijke verklaring over de rechtvaardiging in 1999. Daarin spreken rooms-katholieken en lutheranen samen uit dat de leergeschillen en de wederzijdse veroordelingen in de zestiende eeuw niet meer van toepassing zijn op de actuele situatie in beide kerken. Dat is de enige manier om het gezag van de decreten van Trente en van de protestantse belijdenisgeschriften formeel te handhaven en toch tot consensus te komen. Dan zeg je gewoon: wat toen gezegd is, geldt nu niet meer. Of liever: het geldt in positieve zin nog steeds, maar de negatieve kanten zijn niet meer van toepassing omdat die berusten op wederzijdse karikaturen of omdat de tegenpartij van toen intussen van positie veranderd is. Dat laatste roept dan meteen wel de vraag op of de rooms-katholieken of de lutheranen veranderd zijn, of beiden?

DONKERE BLADZIJDEN
De meest recente verklaring ‘Van conflict naar gemeenschap’ is een intentieverklaring die uit de gemeenschappelijke verklaring uit 1999 voortvloeit. De periode van de Reformatie behoort volgens het document vanwege het verlies van de eenheid tot ‘de donkere bladzijden van de geschiedenis van de kerk’. Uiteraard is de breuk van de kerk aangrijpend, maar het is natuurlijk de vraag welk concept van eenheid aan deze analyse ten grondslag ligt. Het is veelzeggend als bladzijden waarin het licht van het Evangelie weer helder gaat schijnen de donkerste bladzijden uit de kerkgeschiedenis heten.
Het is waar dat er veel overeenkomsten zijn tussen de protestantse en rooms-katholieke tradities, zoals het geloof in de drie-enige God en in Christus als Zaligmaker. In formele zin erkennen ook beide tradities dat de zaligheid een kwestie van onverdiende genade is. Als het echter om de vraag gaat hoe zondaren in die genade kunnen delen, gaan de wegen ver uiteen.
De diepgaande verschillen kun je niet afdoen als accentverschillen of weg verklaren met een verwijzing naar de toenmalige historische context of naar wederzijdse karikaturen. Als protestanten geneigd zijn om die verschillen te relativeren is dat meestal een symptoom dat erop wijst dat de toe-eigening van de genade door het geloof alleen en de toerekening van de gerechtigheid van Christus bij die protestanten zelf gerelativeerd wordt.

2017
Het is voor protestanten mooi meegenomen dat de nieuwe paus zo populair is en het is voor de Rooms- Katholieke Kerk winst dat hij structurele hervormingen in de machtsstructuur van het Vaticaan wil doorvoeren, maar voor een gezamenlijke oecumenische herdenking van de Reformatie in 2017 is meer inhoudelijke overeenstemming nodig dan de uitspraak dat de wederzijdse veroordelingen niet meer gelden.

Dr. H. van den Belt is bijzonder hoogleraar Gereformeerde godgeleerdheid te Groningen vanwege de Gereformeerde Bond.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen