Thomas a Kempis

Thomas leeft in een wereld die met de onze te vergelijken is, een tijd van politieke en maatschappelijke onrust. Tijdens zijn leven valt de meest christelijke stad ooit, Constantinopel, in handen van de islam. Een derde van Europa sterft aan de pest. Het christendom kampt met een moreel zwakke kerkleiding; het gaat de kerk om praal, pracht en politieke macht.
Thomas a Kempis is nooit in vergetelheid geraakt dankzij zijn traktaten onder de titel De Imitatione Christi. Hij behoort tot de Moderne Devotie, die door Geert Grote op gang is gebracht. Naast gebrek aan waardigheid bij de geestelijkheid verklaart de aflatende volksgezondheid vanuit sociaal-historisch gezichtspunt het ontstaan van bewegingen als de Devotio Moderna. Anderzijds, door het hanteren van uitsluitend rationele wetenschapsmethoden verliezen theologen in deze periode hun levende band met de Schrift.
Thomas beschouwt het kloosterleven als de hoogste staat van geestelijk leven.

NAVOLGING
Zijn bekendste en nog altijd beroemde werk is Navolging van Christus (De Imitatione Christi), de verzamelnaam voor vier traktaten, waarvan het oudste dateert uit 1424. Thomas verzamelt voor dit werk in de bloeiperiode van de Moderne Devotie teksten, spreuken en gezegden uit geestelijke literatuur en uit de mond of pen van zijn tijdgenoten.
Het werk wordt in 1471/1472 te Augsburg gedrukt en honderden keren herdrukt. Na de Bijbel is het het meest verspreide boek van de late Middeleeuwen. Sterk gecensureerd wordt het van oorsprong zeer katholieke werk zelfs verspreid onder aanhangers van de Nadere Reformatie, met verwijdering van de vele ‘paepsche stoutigheden’ erin.

IN EEN HOEKJE
Het bekende gezegde ‘met een boekje in een hoekje’ is ontleend aan het grafschrift van Thomas a Kempis: ‘Overal heb ik rust gezocht, maar nergens gevonden, behalve in een hoekje met een boekje.’ Dit boekje symboliseert de sterk christocentrische Navolging van Christus:
Verlevendig mijn verdriet, vermeerder mijn godsvrucht. Laat voor mij niets aangenaam zijn, laat er niets in mijn hart zijn, dan Jezus Christus en Die gekruisigd.
Tegelijk gaat het om de heiligheid van God:
Hoe waardig bent U mijn liefde, o mijn God, hoe verschrikkelijk bent U tegelijk! Laat degene die U liefheeft zich verheugen, laat degene die U niet liefheeft U vrezen. Degene die U niet liefheeft en vreest, is dwaas en ongevoelig.
Alleen uit genade:
O mijn God, ik stel mijn hoop niet op mijn goede werken, maar alleen op Uw barmhartigheid. Mijn eigen verdiensten zijn waardeloos, tenzij Uw genade mij ondersteunt. Daarop is mijn hoop, daarop mijn vertrouwen.
Dan gaat het om voortdurende bekering:
Mijn ziel, loop toch niet zo verdwaasd aan achter de ijdelheden en de zotheden van de wereld. Bekeer u weer tot uw God, want Hij is de oorsprong van alle troost.
En dan in de gestalte van een bedelaar:
Goede Vader, ik bid U, denk in Uw barmhartigheid aan een arme bedelaar. Geef hem het echte Brood van de hemel, doe hem woorden verstaan, die vol zijn van troost en genade.
Ontvangen in een sterk verlangen:
O goederen, die alles te boven gaan! O einde, dat geen einde heeft! Wanneer zal ik u bezitten zonder einde en zonder mate?
Ontvangen in een innige en innerlijke spiritualiteit:
Uw woorden zijn voor mij zoeter dan honing, zij gaan alle andere woorden in zoetheid te boven. Laat mij dan nu Uw stem horen.
Of in een dorsten naar God:
O hemelse Koning, U bent alle liefde waard. O mijn Beminde, U bent alles wat ik begeer. Wanneer zult U mij vervullen met blijdschap doordat U Uw aangezicht laat zien? Wanneer zullen al mijn begeerten voldaan worden in die fontein van alle goed?
Treuren is de trend:
Het treuren is zoet voor hen die liefhebben omdat zij niet krijgen wat ze graag zouden willen. Maar ze moeten wachten, en dit geduldig ondergaan. Tranen voeden en vertroosten een ziel meer dan het bezit van alles op aarde.

GODSVERLANGEN
Thomas ziet in scholastieke disputen geen hulpmiddel voor een opgang naar God. Hij beschouwt zichzelf als een balling op aarde vanwege de relatie met Christus. Getrouw aan de gregoriaanse traditie waarin het pelgrimsmotief tot ontwikkeling is gekomen, blijkt voor Thomas de motivatie van het vervreemdingsgevoel te liggen in het verlangen om met Christus onthecht te raken, met als doel met Hem verbonden te zijn.
De spanning tussen het intense godsverlangen en de gevoelens van twijfel en onzekerheid blijft een constante in zijn beeldvorming van de religieuze persoonlijkheid. Juist door en in het godsverlangen gaat de mens des te intenser onzekerheid en twijfel voelen wanneer hij zich realiseert een geschapen wezen te zijn.

ZONDE EN GENADE
De zonde beschouwt hij nauwelijks onder het gezichtspunt van de erfzonde. Daarbij komt dat in de zondeleer bij Thomas de overtuiging doorklinkt dat in de wanhoop en het berouw over de eigen zondigheid de kracht van de hoop vrijkomt.
De lichamelijkheid draagt voor Thomas alle kenmerken van beperking en vervreemding van het eigen zelf. Het lichaam vat hij op als een ‘iets’, dat de mens hindert om als een engel zijn vervulling te vinden in de lof aan God.
De genade veronderstelt dan een openheid en ontvankelijkheid, die teloorgaat indien de mens zichzelf centraal stelt in het streven naar tijdelijk gewin en eer. Daarbij staat het kennen van de inhoud van de Schrift in geen verhouding tot het door de Geest geopenbaarde begrip hiervan. Hij raadt aan tot een ontvankelijkheid voor, en overgave aan de werking van de Heilige Geest.

REFORMATOREN
Tegen de achtergrond van de middeleeuwse kloostertraditie en de bedelorden vaart Luther uit tegen een navolgingswetticisme dat de roeping van de christen in het gewone leven en het beroep miskent en verwaarloost. Aangetoond is dat Luther als jonge Augustijn door lezing van de Imitatio beïnvloed is, maar dat hij in zijn latere werk zich daarvan verwijdert. Luther verkiest op den duur toch liever te spreken van ‘conformatie’ dan van ‘imitatie’. Hij vreest het werk van Christus te verduisteren door eigen werken.
Calvijn zou de vroomheid van Thomas kritisch geïntegreerd hebben in zijn Institutie.

BONHOEFFER
De bekende Duitse theoloog Dietrich Bonhoeffer is in zijn Nachfolge sterk beïnvloed door de Navolging van Christus van Thomas a Kempis. Een punt van aandacht daarbij is het begrip ‘plaatsbekleding’. Bonhoeffer maakt van een theologische categorie tegelijk een sociale. Maar ‘plaatsbekleding’ is een relatie van volstrekte asymmetrie: men geeft zichzelf op, opdat anderen, die dat (nog) niet kunnen zijn, ‘zichzelf’ worden.
Plaatsbekleding laat zich echter maar moeizaam in seculiere verhoudingen vertalen. En zeker niet als een heiliging die niet spontaan ontstaat vanuit de rechtvaardiging.

VANDAAG
De Navolging van Christus is na de Bijbel het meest vertaalde en verspreide boek van de christenheid. Ook voor veel mensen vandaag is deze vijftiende-eeuwse spirituele gids een bron van inspiratie. Recent citeerde Ben Bernanke, president van de Amerikaanse Centrale Bank, eruit tijdens een crisisberaad over de kredietcrisis.
Regelmatig verschijnen nieuwe vertalingen van het klassieke meesterwerk, ook in het Nederlands. De Navolging van Christus in jonge taal, zoals de hertaling van Mink de Vries heet, is bedoeld om de Navolging toegankelijk te maken voor een zo breed mogelijk publiek en vooral voor jongeren. Het boek spreekt je aan op keuzen. Het staat dwars op wat nu normaal is: rijk worden, je kansen pakken, het maken. De Navolging is voor mensen die op zoek zijn naar wat echt en waar is.
Het mensbeeld in de Imitatio is zeker na het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) afgedaan als individualistisch en dus als achterhaald. Maar wellicht dat een scheutje gezond individualisme vandaag opnieuw doet ontdekken dat de verborgen omgang met God wezenlijk behoort tot een persoonlijk en dan pas gemeenschappelijk geestelijk leven.

LEVEN
Thomas wordt geboren op een tijdstip tussen 29 september 1379 en 24 juli 1380 te Kempen, in het toenmalige bisdom Keulen. Op dertienjarige leeftijd komt hij naar Deventer om er aan de kapittelschool van de Lebuïnuskerk onderwijs te volgen. Hij raakt er vertrouwd met de namen van Augustinus, Ruusbroec en Bernardus. In het kader van een pelgrimage vertrekt hij in 1399 naar Zwolle, waar hij vervolgens in het op de Nemelerberg gelegen klooster St. Agnietenberg om opname verzoekt. Rond zijn vierendertigste levensjaar wordt hij tot priester gewijd.
In de Agnietenbergse kloostergemeenschap, bestaande uit zo’n 30 tot 35 man, ontplooit Thomas zich tot aan zijn dood in 1471 als een uiterst vruchtbaar kopiist, geestelijk schrijver, novicenmeester, geschiedschrijver, musicus en prediker. Een groot deel van zijn tijd is gereserveerd voor het afschrijven van boeken en het schrijven van traktaten. Vier maal schrijft hij de hele Bijbel af.

Dr. C.A. van der Sluijs uit Veenendaal is emeritus predikant.

In deze reeks komen opvallende figuren uit de kerkgeschiedenis naar voren, telkens aan de hand van een gebeurtenis of publicatie. Volgende week zoomt dr. J. de Gier in op Petrus Datheen en zijn psalmberijming.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen