HET HEMELSE WOORD

Dr. A.L.H. Hage is als docent verbonden aan Driestar educatief en maakt deel uit van de Stichting Goudse St.-Jan en Studium Generale Driestar educatief.

Volgende week deel 2.

Dit jaar zal Erasmus op tal van manieren herdacht worden en 2016 is ook tot ‘bijbeljaar’ uitgeroepen. Het verschijnen van de Erasmusbijbel is belangrijk geweest voor de vroege Reformatie.

Eind oktober was er in de Sint- Janskerk in Gouda een herdenkingsbijeenkomst van de Reformatie. Ditmaal stond deze niet in het teken van een ‘vertrouwde' reformator, maar was op initiatief van Refo500, indirect geïnspireerd door Erasmus.

EENZIJDIG

De verbinding tussen Erasmus en de Reformatie is een combinatie die mogelijk op reserves stuit of bevreemding wekt. Voor de meesten is Erasmus immers de man die botste met Luther over de vrije wil. Hij is de auteur van de Lof der Zotheid, ‘het beroemdste boek dat ooit door een Nederlander is geschreven’.

Vooral de passages waarin hij de roomse geestelijkheid op de hak neemt of zijn afkeer van de dorre, academische middeleeuwse theologiebeoefening ventileert, zijn bekend.

Het imago dat Erasmus door dit boekje heeft verworven, is echter eenzijdig. Het boekje bevat, als men de moeite neemt het laatste gedeelte te lezen, passages die hem ook van een andere kant doen kennen.

Hij schrijft ‘dat ook Christus Zelf, die de wijsheid van de Vader is, toch om de dwaasheid van de mens, in zekere zin dwaas is geworden… zoals Hij ook tot zonde geworden is om onze zonden te genezen die Hij slechts op één manier wilde genezen, namelijk door de dwaasheid van het kruis.’

KLASSIEKE VORMING

Iets soortgelijks is het geval met het humanisme van Erasmus. Erasmus’ imago is in gelijke mate gevormd en vertekend door de verbinding met de kwalificatie ‘humanist’. De toevoeging wordt vaak, ten onrechte, geassocieerd met de moderne betekenis ervan: een seculiere levensbeschouwing die uitgaat van de waardigheid van de mens en haar inspiratie vindt in menselijke vermogens. Het humanisme uit de tijd van Erasmus daarentegen had te maken met studie en wetenschappelijke vorming op basis van literatuur uit de klassieke oudheid. In feite was Erasmus als humanist een taalgeleerde, een filoloog die, behalve op de bestudering van teksten, zich ook toelegde op het zorgvuldig uitgeven ervan.

NIEUWE TESTAMENT

Het kenmerkende van Erasmus is ? en dat is essentieel voor het verstaan van zijn ‘humanisme’ ? dat hij zich vanuit die literaire belangstelling en deskundigheid, vooral richtte op de vroegchristelijke teksten, met name die van de kerkvaders Hieronymus en Augustinus èn op de Bijbel. Erasmus is daarom in de allereerste plaats te beschouwen als een christenhumanist.

Het grootste deel van zijn oeuvre is religieus van aard. Wat hem dreef en wat de richting van zijn arbeidzame leven bepaalde, was het verlangen om zijn christen zijn te verbinden met zijn wetenschappelijke werk. Dat bracht hem ertoe zich vooral te richten op de Bijbel en dan met name op het Nieuwe Testament. Daarom heeft hij zijn Novum Instrumentum ? de titel waaronder zijn uitgave in 1516 verscheen ? tot een van zijn hoofdwerken gemaakt.

De humanistische leus ‘terug naar de bronnen’ betekende voor hem terug naar de vroegste bronnen van het christelijk geloof. Zijn Novum Instrumentum werd in West-Europa in de zestiende eeuw de bron bij uitstek bij de studie van het Griekse Nieuwe Testament. De Reformatie is daarom voor een deel te danken aan de verschijning van Erasmus’ bijbeleditie.

De Reformatie is voor een deel te danken aan de verschijning van de Erasmus’ bijbeleditie

INVLOED

De betekenis van de Bijbel voor Erasmus verklaart waarom hij zich zo ingespannen heeft voor de verspreiding ervan in een nieuwe editie. Naast zijn ‘humanisme’ heeft dit ook te maken met zijn eigen spiritualiteit of godsdienstige overtuiging. Deze spiritualiteit is in zijn jeugd gevormd door de invloedrijke laatmiddeleeuwse vroomheidsbeweging van de Moderne Devotie en Geert Grote.

Deze moreel-religieuze vorming heeft hem gestempeld. En dan gaat het niet alleen om de nadruk op de navolging van Christus, op de Christocentrische spiritualiteit, die zo sterk spreekt uit het boekje Over de navolging van Christus van Thomas a Kempis. Bepalend voor deze vernieuwingsbeweging is de aandacht voor de Bijbel zelf geweest. Die leidde niet alleen tot het veelvuldig kopiëren van bijbelhandschriften maar ook tot het vertalen van de Bijbel in de volkstaal.

VOLKSTAAL

De nadruk onder de Moderne Devoten op innerlijke vernieuwing en persoonlijke vroomheid ging samen met het verlangen naar de beschikbaarheid van een Bijbel in de eigen taal, als bron voor het godsdienstige leven.

Binnen deze kring is eveneens het gebruik van de Bijbel door leken verdedigd. Tegenover de kritische houding die de kerk op dit punt innam, stelden zij dat ook de Bijbelboeken ooit zijn opgeschreven in de taal van degenen voor wie ze bestemd waren. Wanneer Erasmus later in een geschrift dat aan zijn uitgave van het Nieuwe Testament vooraf ging, pleit voor een Bijbel in de volkstaal, dan spreekt hij in de geest van de Moderne Devoten en is er sprake van beïnvloeding.

Hij verwoordt zijn standpunt heel direct en overtuigend met het argument dat men eens moet letten op degenen die Christus zelf onder Zijn gehoor heeft gehad – en dan spreekt hij op dezelfde toon als de Devoten: ‘Was het niet het gewone volk? En zou Christus dan niet willen dat Hij gelezen wordt door dezelfde mensen die Hij wel onder zijn gehoor wilde hebben?’

GOUDA

In Museum Gouda vindt van 6 februari tot 26 juni 2016 een tentoonstelling over Erasmus plaats. Driestar educatief belegt 18,19 en 20 mei een symposium over Erasmus als bijbels humanist en pedagoog. Van april tot oktober 2016 is er in de Sint-Jan te Gouda een expositie over Bijbels en prentbijbels en de Goudse glazen.

Erasmus zocht naar de essentie van het geloof. Voor Erasmus was het Woord de eerste bron voor geloof en leven.

ESSENTIE

Ook al gaat het hier om de Bijbel in de volkstaal, het maakt wel duidelijk dat voor Erasmus het Woord zelf en het lezen ervan, de eerste bron was voor geloof en leven en daarom ook breed toegankelijk moest worden. Als bijbels humanist levert hij zijn bijdrage aan dit streven door zich eerst te gaan bezighouden met de uitgave van een tekst van het Nieuwe Testament. Een tekst die het Evangelie zuivert en verheldert en de oorspronkelijke tekst benadert.

Waar het hier om gaat is dat men Erasmus’ uitgave van het Nieuwe Testament niet moet zien als een gevolg van zijn intellectuele interesse of van zijn literaire belangstelling, maar dat ze samenhangt met zijn religieuze overtuiging en ontwikkeling. Hier gaan vroomheid en geleerdheid samen. Zijn ernstig zoeken naar de essentie van het geloof bracht hem bij het Evangelie dat oproept tot een leven volgens het geloof, zoals dat werd voorgeleefd door Christus.

NAVOLGING

De grondbeginselen van zijn theologische overtuigingen, die hem dus bijna als vanzelf tot een grote aandacht brachten voor de Tekst en – in het verlengde daarvan – voor de verspreiding ervan, komen ook helder naar voren in zijn Handboek van de christensoldaat. Dit traktaat dat in 1503 verscheen behoort tot Erasmus’ oudste werken en was het tweede boek van hem dat gedrukt werd. Daarin beschrijft hij hoe een christen behoort te leven en hoe hij zich tegen allerlei gevaren kan verdedigen. Hij spoort hem aan naar de kern te gaan, met name door de Bijbel te lezen want daar vindt hij de leer van Christus die hij moet volgen.

Sleutelbegrip in de spiritualiteit van Erasmus is de filosofie van Christus die neerkomt op de navolging van Jezus. Lezing en begrip van de Bijbel moeten leiden tot een geestelijke bekering, ‘zodat de gelovige zich een op Christus gerichte en op de Bijbel gestoelde levenshouding aanmeet.’

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen