NIET TE VERGETEN MISKOTTE

Noordmans, Miskotte, Van Ruler – het zijn bekende namen uit de twintigsteeeuwse Nederlandse theologie; een beetje vergelijkbaar met de ‘grote drie’ uit de naoorlogse literaire wereld. Maar wat zeggen deze namen nog in een snel veranderende kerk en in een theologisch klimaat waarin vooral Tim (Keller) en Tom (Wright) hoge ogen gooien? Onlangs verscheen de mooi uitgegeven biografie van Kornelis Heiko Miskotte, een ‘theoloog in de branding’. De auteur, Herman de Liagre Böhl, schreef het boek in opdracht van de Miskottestichting en het vormt een toegankelijke inleiding tot de kennis van Miskotte en zijn theologie. In Dag6, de onlangs gelanceerde multimediale startup van het ND en de EO, doet Dick Schinkelshoek een serieuze poging Miskotte te introduceren voor de nieuwe generatie:

DAG6

CONTEXT

Het was op een zondag in de Willem de Zwijgerkerk in Amsterdam-Zuid, zo gaat het verhaal, dat een theoloog een eenvoudige arbeider ademloos zag luisteren naar de dienstdoende predikant, de zeer geleerde dominee K.H. Miskotte (dominees hadden toen nog geen voornamen). ‘Begrijpt u dat nou allemaal?’, vroeg de theoloog na de dienst aan de man. ‘O, nee’, antwoordde de man, ‘maar hij begrijpt mij!’
Als je een top vijf wilt maken van de meest invloedrijke Nederlandse theologen, dan hoort Kornelis Heiko Miskotte (1894-1976) daar beslist bij. Omdat hij vanaf 1945 als hoogleraar aan de UvA als geen ander het christelijk geloof en de moderne cultuur met elkaar in contact wist te brengen, maar vooral vanwege zijn manier van preken. Als Miskotte preekte, zat de kerk vol. Oók in Amsterdam, waar hij van 1938 tot 1945 predikant was. Dat gold eveneens voor zijn gesprekskringen en Bijbelstudiegroepen. Uit een van die gesprekskringen, gehouden in de oorlogswinter van 1941, rolde het boekje ‘Bijbels ABC’ dat tot op vandaag wordt herdrukt. Toen Miskotte op doordeweekse avonden in de winter van 1943-1944 Bijbelstudies hield over de Openbaring van Johannes, puilde de Willem Zwijgerkerk uit. Op 9 mei 1945, de zondag na de bevrijding, hield Miskotte een historisch geworden preek: ‘Gods vijanden vergaan’. Als je die preek leest, kunnen je nog steeds de rillingen over de rug gaan.
Zijn populariteit dankt Miskotte niet aan een laagdrempelige stijl of een eenvoudige boodschap. Miskotte lezen (en aanhoren) kan behoorlijk ingewikkeld zijn. Maar hij had iets waardoor mensen het gevoel hadden (en hebben): deze man doorziet onze geseculariseerde tijd.
Theologie, nadenken over God, begint voor Miskotte bij heel erg grondig bijbellezen. Naast de Bijbel leefde hij van de gedichten van Henriëtte Roland Holst (1869-1952). Door haar kwam hij onder invloed van het socialisme. Kort na de oorlog sloot hij zich, tot ontzetting van veel orthodoxe protestanten, aan bij de SDAP, de latere PvdA. Miskotte was ook een groot kenner van het jodendom. Hij bracht zijn kerk, de Nederlandse Hervormde Kerk, mede tot het inzicht dat het christelijk geloof niet kan zonder haar joodse wortels en het Oude Testament. En hij was de grootste vertolker in Nederland van het gedachtengoed van de Zwitserse theoloog Karl Barth. De ontdekking van Barth (dat God altijd anders is, en Hij nooit voor ons karretje – hoe christelijk ook – gespannen kan worden) werd door Miskotte diens leven lang met verve uitgedragen.

Dick Schinkelshoek begint zijn artikel met een uitvoerig citaat uit een meditatie van Miskotte uit 1965 (‘Vrees voor vrij zijn’), waarin Miskotte het christelijke leven centraal stelt. ‘De vrijheid, die hier wordt uitgeroepen, is een vrijheid om te proberen, om uit te vinden wat de wil van God is.’ Het is niet je bestaan laten beheersen door 1001 voorschriften (het verlangen naar ‘het waterdichte gebod en de krimpvrije moraal’). Het is eten van ‘het Manna van de vrijheid Gods.’ ‘(...) zó, (...) zal gevonden worden de kennis van de wil Gods, het goede, het welbehaaglijke, het volmaakte.’

BETEKENIS EN PRAKTIJK

Christelijk leven moet je durven. Het is geen kwestie van de juiste regeltjes opvolgen, en dan kom je er wel... Ten diepste zijn er helemáál geen heldere regels of ‘waterdichte geboden’. Iedere generatie moet opnieuw ‘uitproberen, uitvinden wat de wil van God is’. Dat leer je alleen door met God op weg te gaan. Miskotte trekt in zijn meditatie uit 1965 een lijntje naar de reis van het volk Israël uit Egypte (de Exodus). Zoals de Israëlieten geregeld terugverlangden naar de ‘vleespotten van Egypte’ – je werd onderdrukt maar je wist wél waar je aan toe was – hebben christenen vaak liever de slavernij van de regeltjes dan de zoekende vrijheid van Gods kinderen. Zeker in deze ‘tijd zonder God’ zijn er geen gemakkelijke oplossingen of simpele antwoorden meer. Christelijk leven is zoeken, maar juist daardoor wel het meest vrije leven dat er bestaat. Het ronkende, bijna overdreven taalgebruik van deze meditatie is overigens kenmerkend voor Miskottes stijl. Vervelen hoefde je je niet bij hem in de kerk.

VOLZIN

In Volzin – magazine voor religie en samenleving staat een uitvoerig gesprek van Willem van der Meiden met Miskottes biograaf, de historicus De Liagre Böhl. Het boek over Miskotte is niet zijn eerste biografie. Verder is hier relevant dat hij in de verte afstamt van H.F. Kohlbrügge.

Waarom was Miskotte belangrijk?

Ik kwam erachter dat mijn voorvader Kohlbrugge hem zeer beïnvloed heeft en voor hem misschien nog wel belangrijker was dan Karl Barth, aan wie hij ook veel te danken had. Kohlbrugge zei dat je aan de Thora, de vijf boeken van Mozes, genoeg had om de hele Bijbel te begrijpen. Daar komt Miskottes grote belangstelling voor joodse denkers vandaan en zijn voorliefde voor het Oude Testament. Dat is één. En verder is Miskotte een echte verzetsheld geweest. Al vanaf het eind van de jaren twintig verweerde hij zich tegen fascisme en nationaalsocialisme. Vóór de oorlog en tijdens de bezetting vocht hij voor een ‘betere weerstand’. Hij moest daarbij opboksen tegen zijn eigen hervormde kerk, die hij veel te slap vond. Ik vind ook zijn Godsopvatting boeiend. Hij spreekt, o.a. in ‘Bijbels ABC’ uit 1941, onder invloed van het jodendom niet over God, maar over de Naam, over deze bijzondere God die hoort bij dat ene, bijzondere volk. ‘Godvrezend’ moest je zijn, heette het vroeger, maar bij Miskotte gaat het niet om angst voor het bovennatuurlijke, maar om het respecteren van deze Naam, deze bijzondere God met zijn bijzondere programma, te midden van de andere goden.

Hoe zou u Miskotte willen typeren nu u hem zo grondig hebt leren kennen?

Ik vind Miskotte een echte verkondiger, dominee, volksvormer, vormingswerker, geen groot wetenschapper. Hij is geen degelijke bronnenonderzoeker, wel een omgevallen boekenkast. Maar hij schrijft prachtig: leesbaar, strijdbaar en spannend. Ik wilde pertinent geen theologische biografie schrijven, geen prekenbiografie. Ik heb me er in het hele boek aan gehouden: één derde theologie, twee derde levensbeschrijving. Er zijn wel twee preken van hem die me veel hebben opgeleverd, de wat oudere preek ‘Geloof bij de gratie Gods’, vanwege de opvallende invloed van Kohlbrugge, en de prachtige bevrijdingspreek Gods vijanden vergaan, vanwege zijn verzetstheologie. Miskotte bouwt daarin een opklimmende reeks van vragen waarom de nazi’s Gods vijanden kunnen heten. Om het leegplunderen van de economie? Om het monddood maken van mensen? Om de censuur? Om het vervolgen van politieke tegenstanders? Om de gevangenissen, martelingen, executiepelotons? Nee, dat alles niet. Maar omdat zij in alle ernst een poging hebben gedaan om Israël uit te roeien, Gods volk en daarmee God zelf. ‘Kun je dat bewijzen, dat Gods vijanden vergaan?’ had een natuurkundige Miskotte na afloop gevraagd. Hij stond even met zijn mond vol tanden. (...)

Voegt uw biografie iets toe aan het begrijpen van Miskottes theologie?

Ik vind van wel. Wat opvalt, is hoeveel belang Miskotte – die toch graag een dogmaticus wil zijn – hecht aan de subjectiviteit van geloven. je merkt het aan de manier waarop hij met de Psalmen omgaat. Ze emotioneren hem, hij leest ze behoorlijk romantisch. Vanaf zijn jeugd had hij belangstelling voor mystiek en hij dweepte met de natuur. Onder invloed van Karl Barth, die van mystiek niets moest hebben, is dat later op de achtergrond geraakt. (...) Maar bevindelijk en sensibel theoloog is hij altijd gebleven. Miskotte was een verscheurd mens. Hij vond zichzelf vaak mislukt. Daar spreekt wel een beetje ijdelheid mee... (...)

Miskotte werd na zijn dood door zijn zwager ds. H.C. Touw getekend als een ‘theoloog van Woord en wereld’. In Miskottes denken staat de christen niet zozeer tegenover de door het atheïsme en nihilisme geteisterde mens, maar naast hem. Vanuit het bijbels getuigenis was hij met zijn tijdgenoten én met zichzelf in gesprek.

Ds. G. van Meijeren is hoofd mobiliteitsbureau Predikanten & Kerkelijk Werkers van de Protestantse Kerk.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen