DE GAAY FORTMAN

Of kwam Jacques le Gay oorspronkelijk uit Frankrijk, was hij een hugenoot, en was Dowaai niet zijn geboorteplaats? Hoe dan ook, voor een protestant zal het leven in het erg roomse Dowaai, met haar in 1562 door koning Filips II gestichte universiteit, niet veel perspectief hebben gehad.

Het zou voor een protestant als hij nog moeilijker zijn geworden wanneer hij in Dowaai gebleven was, want in 1667 werd de stad door koning Lodewijk XIV ingenomen. Het verloor zijn Nederlandse naam – Dowaai werd Douai – het werd een Franse stad en is dat nog altijd.

STUDEREN

Als dit gebeurt, woont Jacques le Gay al meer dan tien jaar in Leiden. Daar is hij werkzaam als seemtouwer (zeemleerbereider). In 1658 treedt hij in het huwelijk met een meisje uit Enkhuizen en het jaar daarop wordt een zoon geboren. Deze krijgt de naam Jean, Jean le Gay, Jan de Vrolijke. De naam ‘le Gay’ wordt ‘de Gaay’ en in de zesde generatie voegt Klaas de Gaay, later Nicolaas geheten, de naam Fortman aan de zijne toe. ‘Fortman’ is de familienaam van de man met wie zijn moeder hertrouwt. Ze is al jong weduwe geworden, haar man stierf op 36-jarige leeftijd.

Nicolaas is de eerste in zijn familie die niet meer ambachtelijk werkzaam is, maar aan een universiteit gaat studeren. Hij wordt predikant. In de vroegere standenmaatschappij is voor veel jongens van eenvoudige afkomst het predikantschap een forse stap omhoog op de sociale ladder.

Voor Nicolaas de Gaay Fortman is Veenendaal zijn eerste en laatste gemeente. Hij dient haar van 1807 tot zijn overlijden in 1821. Dan is hij nog maar 42 jaar. Hij laat zijn vrouw en een groot gezin achter.

VIER ZONEN

Een van zijn kinderen is Jacob Cornelis Henricus (1804-1851), de eerste die de doctorstitel verwerft. Hij is leraar aan het gymnasium te Zwolle en krijgt bekendheid doordat hij een lang gebruikt studieboek schrijft: Leerboek der Grieksche taal.

Een ander van zijn vier zoons, Pieter Leonard (1817-1876) wordt evenals zijn vader predikant. Hij is eerst in drie hervormde gemeenten in Nederland als hulpprediker werkzaam en trekt daarna op 25-jarige leeftijd naar Nederlands-Indië. Daar dient hij een zestal gemeenten (op Banda, Celebes en vier gemeenten op Java) als predikant. Vier jaar na zijn terugkeer in Nederland overlijdt hij op de leeftijd van 58 jaar te Leiden.

Zijn oudste zoon, Nicolaas Adriaan, genoemd naar zijn grootvader, wordt eveneens predikant. Hij trekt echter niet naar het land van zijn geboorte, Nederlands-Indië. Hij is achtereenvolgens predikant in Vleuten, Elden en Vlissingen. Zijn vierde gemeente is Amsterdam. Daar komt hij onder de bekoring van dr. Abraham Kuyper en diens gedachtegoed. Overigens had hij tijdens zijn studie in Utrecht dr. Kuyper, toen predikant in Utrecht (1867-1870), al leren kennen.

Nicolaas Adriaan behoort tot de ‘Vrienden der Waarheid’ en is een van de vijf Amsterdamse predikanten die in 1886 worden geschorst.

Hoewel hij zich aansluit bij de Doleantie, verbreekt hij de contacten met zijn studievrienden die in de Hervormde Kerk blijven niet. De gereformeerde kerk van Amsterdam dient hij tot 1922.

Hij is een van de oprichters van de Johannesstichting in Nieuwveen (1887) en jarenlang de voorzitter van het bestuur. Dit tekent hem als een man die bewogen is met mensen in nood. Deze stichting, die onder de naam ‘Abrona’ nog bestaat, heeft immers als doel ‘de verzorging van verstoten, onverzorgde, hulpbehoevende, oude, zwakke of gebrekkige personen, hetzij gehuwd of ongehuwd’.

FAMILIERELATIES

Enkelen van zijn elf kinderen sterven jong. Een van zijn dochters (Eugenia Maria Frederika) trouwt met de apotheker en latere hoogleraar farmacie L.E. Goester. Een andere dochter (Adriana Cornelia) is de echtgenote van prof. mr. dr. P.A. Diepenhorst, zodat er met deze bekende familie een relatie is, zoals die ook bestaat met de familie Donner. Zij is medeoprichtster van de Nederlandsche Christen Vrouwenbond (NCVB) en bestuurslid van de vereniging tot christelijk hulpbetoon aan blinden Sonneheerdt. Een zoon (Pieter Leonard) wordt militair, behaalt de rang van kolonel titulair en wordt vervolgens burgemeester van Bunschoten, daarna van Ridderkerk en van 1923 tot 1937 van Dordrecht.

RÉVEIL

Een andere zoon is Bastiaan (1884-1961). Hij is genoemd naar een vriend van zijn vader, ds. Bastiaan van Schelven, die de kleine Bastiaan in de Amstelkerk heeft gedoopt. Als eerste van zijn familie studeert Bastiaan rechten. Zijn vrouw is Elisabeth Nolte, dochter van een hoefsmid die zich vanuit Hannover in Amsterdam heeft gevestigd. Na zijn promotie aan de Vrije Universiteit (1907) op de dissertatie Gijsbert Karel van Hogendorp en de Grondwet van 1814 wordt hij advocaat en procureur. Daarna is hij op Curaçao, in Dordrecht en in Amsterdam als rechter werkzaam. Daarnaast heeft hij diverse maatschappelijke functies.

In Amsterdam maakt hij de schorsing en afzetting van dr. J.G. Geelkerken mee. Hij en zijn vrouw blijven trouw aan de gemeente die nu buiten het kerkverband komt te staan. Als blijkt dat een nieuw kerkverband, de Gereformeerde Kerken in hersteld verband ontstaat, keren zij terug naar de synodale kerken. Zij voelen niets voor nog weer een nieuw kerkverband.

Hij heeft een bijzondere belangstelling en liefde voor het Réveil. Hij is ‘met de spiritualiteit van het Réveil vergroeid’ (dr. P.L. Schram). Als de gedachte van een archief wordt gelanceerd, wordt hij een van de oprichters en bestuurders van het Réveil Archief.

Wilhelm Friedrich de Gaay Fortman vervreemdt van het CDA, omdat die in zijn ogen de sociale zekerheid afbreekt

Hij wordt er de eerste secretaris van en is ook penningmeester. Dat is niet het enige. In tijdschriften als Stemmen des tijds, Antirevolutionaire staatkunde, Algemeen weekblad voor christendom en cultuur publiceert hij een aantal biografieën van mensen uit de Réveilkring. Bij het 50-jarig bestaan van de Stichting Het Réveil Archief in 1980 bundelt de firma Kok al deze artikelen, 21 in getal, en geeft ze uit onder de titel Figuren uit het Reveil.

EIGENZINNIG MAN

Van zijn zoons is wel de meest bekende Wilhelm Friedrich (1911-1997, genoemd naar zijn grootvader Nolte), die een groot aantal functies bekleedt. Hij is werkzaam op enkele ministeries, wordt hoogleraar privaatrecht en arbeidsrecht aan de VU, is daar rector magnificus, fractievoorzitter van de Antirevolutionaire partij, later van het CDA in de Eerste Kamer van de Staten Generaal, kroonlid van de Sociaal Economische Raad, enkele keren kabinetsinformateur en -formateur, minister van binnenlandse zaken in het kabinet-Den Uyl (11 mei 1973-19 december 1977, en de laatste maanden van dit kabinet tevens minister van justitie), kamerheer in buitengewone dienst van koningin Juliana, in 1978 en 1979 nog enige tijd lid van het Europees Parlement. Daarbij vervult hij nog enige tientallen functies. ‘Een eigenzinnig man’ is hij genoemd, niet alleen omdat hij zonder toestemming van zijn partij (de ARP) toetreedt tot het kabinet-Den Uyl. Hij staat bekend als een progressief lid van de ARP. Van het CDA vervreemdt hij, omdat die in zijn ogen de sociale zekerheid afbreekt. Naar verluidt stemt hij daarom bij de Tweede Kamerverkiezingen in 1994 op G.J. Schutte van het Gereformeerd Politiek Verbond. Zijn koosnaam is Gaius. Hij is getrouwd met Margaretha Titia Hillegonda Woltjer. Haar vader, dr. R.H. Woltjer, is hoogleraar aan de VU, lid van de Gemeenteraad van Amsterdam en lid van de Eerste Kamer der Staten-Generaal.

Een van de dochters trouwt met dr. P.A. Voûte, hoogleraar kinderoncologie aan de Universiteit van Amsterdam. Deze is een van de oprichters van het Ronald McDonaldhuis in Amsterdam. Een andere dochter trouwt met mr. B.G. Holtrop, burgemeester van onder andere Oosterhout.

PPR

De oudste zoon van het echtpaar De Gaay Fortman-Woltjer is Bastiaan (geb. 1937), die naar zijn grootvader is genoemd. Ook hij studeert rechten en wordt na een voltooide studie verbonden aan de universiteit van Zambia. Evenals zijn vader is hij zeer betrokken op de politiek, maar zijn keuze valt wel anders uit. Vanuit de ARP sluit hij zich in 1968 aan bij de Politieke Partij Radikalen (PPR) en wordt in 1972 haar lijsttrekker. Met zeven zetels komen zij in de Tweede Kamer en mr. B. de Gaay Fortman is tot 1977 haar fractievoorzitter. De PPR is in 1968 ontstaan door een afsplitsing van de Katholieke Volkspartij. In 1991 gaat de PPR met de Communistische Partij Nederland (CPN), de Pacifistisch Socialistische Partij (PSP) en de Evangelische Volkspartij (EVP) op in GroenLinks. Van 1977 tot 1991 is hij lid van de Eerste Kamer.

Hij was onder meer hoogleraar politieke economie en had vele bestuursfuncties, zoals voorzitter van de Novib, Pugwash Nederland, vicevoorzitter Prins Clausleerstoel aan de Universiteit Utrecht en het Haagse Institute of Social Studies. Hij was betrokken bij de Adviesraad Internationale Vraagstukken, een adviesorgaan voor de overheid.

MOEDERS NAAM

Uit zijn huwelijk met drs. Clasina van Bentum werden vijf kinderen geboren. De enige zoon, die de historische familienamen Pieter Leonard Gaius droeg, ontviel hun aan de dood toen hij vier jaar was. Dat moet voor hen een groot verdriet zijn geweest. De vier dochters zijn allen voorzien van een academische titel en ook allen getrouwd. Drie van hen kennen de vreugde van het moeder-zijn en, bij de tijd als zij blijken te zijn, alle tien kinderen in de drie gezinnen dragen niet de familienaam van hun vader maar van hun moeder. De naam De Gaay Fortman is immers zó bekend en verwacht wordt dat zij beter met de familienaam van hun moeder door het leven kunnen gaan dan met de naam van hun vader.

Ds. L.J. Geluk uit Rotterdam is emeritus predikant.

Volgende maand deel 3 in deze serie: de familie Diepenhorst.

Rectificatie: In het artikel ‘De Donner Dynastie’ van 20 april staat dat mr. J.P.H. (Piet Hein) Donner, zoon van mr.dr. A.M. Donner, in 1948 als tweede in een gezin van acht kinderen geboren werd. Dit is incorrect, het gezin telde negen kinderen.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen