LEZER KRIJGT MEER INVLOED

In Gereformeerde hermeneutiek vandaag. Theologische perspectieven geven docenten van de Theologische Universiteit in Kampen (TUK) hun kijk op de hermeneutiek. In het woord vooraf van deze bundel schrijft Ad de Bruijne dat aan de TUK altijd veel aandacht is geweest voor de Bijbel als het Woord van God, voor de Schrift die om uitleg vraagt, voor wat God ons te zeggen heeft.

In de gereformeerde traditie is deze nadruk op de Bijbel en de uitleg daarvan altijd groot geweest. In deze traditie willen de schrijvers van de bundel staan. In een eerder stadium (2004) verscheen het boek Gereformeerde theologie vandaag, waarin docenten van de TUK beschrijven hoe zij aankijken tegen de theologie als wetenschap. Hermeneutische vragen worden daarin weliswaar aangestipt, maar niet uitgewerkt. Een samenhangende visie op de theologie als één hermeneutische beweging ontbreekt in deze bundel. De onlangs verschenen bundel Gereformeerde hermeneutiek vandaag wil in deze lacune voorzien en kunnen we dan ook als een vervolg op het boek uit 2004 zien. De publicatie richt zich met name op theologische studenten. Om de boodschap van de Bijbel bij de hoorder van vandaag te kunnen brengen is hermeneutische competentie voor voorgangers immers onmisbaar.

VAKGEBIEDEN

In het boek doen verschillende auteurs uit vrijgemaakte kring verslag van de hermeneutische aspecten in hun vakgebied. G. Kwakkel schrijft over hermeneutische overwegingen bij de exegese van het Oude Testament en P.L.R. van Houwelingen doet dit met betrekking tot het Nieuwe Testament. B. Kamphuis richt zich op de duidelijkheid van de Bijbel en over de hermeneutiek van het dogma.

C.J. Haak legt de vinger bij het bijbellezen in missionair-oecumenisch perspectief. E.A. de Boer laat het hermeneutische aspect van de kerkhistorie zien aan de hand van verschillende visies op de Vrijmaking (1944). A.L.Th. de Bruijne schrijft over ethiek en hermeneutiek. H. Schaeffer heeft het over de rol van de Schrift in de praktische theologie, terwijl C.J. de Ruijter op de hermeneutische taak van de prediker ingaat.

J.M. Burger geeft een aanzet om tot een meer omvattend hermeneutisch verstaan van de Bijbel te komen vanuit het perspectief van de verlossing door Christus en het nieuwe leven in Hem. De bijdrage van Burger wordt in deze bundel als ‘dragend’ gezien en de andere auteurs willen zich tot zijn bijdrage verhouden. Door verschillende theologen over hun vakgebied aan het woord te laten, wil deze bundel een aanzet geven tot de ontwikkeling van een verantwoorde gereformeerde hermeneutische visie.

VERSCHUIVING

Alles draait in deze bundel om hermeneutiek. Maar wat is hermeneutiek (zie kader) en wat wordt verstaan onder een hermeneutisch besef? En wat is gereformeerde hermeneutiek in het bijzonder?

Kort gezegd: hermeneutiek in de gereformeerde traditie is de theologische wetenschap die de vooronderstellingen en uitgangspunten van de exegese van de Heilige Schrift doordenkt. Uitgangspunt daarbij is dat de Bijbel als geheel door God geïnspireerd is (2 Tim. 3:16).

We zien in de loop van de tijd dat in de algemene hermeneutiek het accent steeds meer gaat verschuiven van de auteur (= zender) naar de lezer (= ontvanger). De lezer krijgt meer invloed op de uitleg van de tekst. De lezer ontvangt niet slechts de tekst of ‘ondergaat’ niet alleen de invloed van de tekst, maar is zelf actief bezig de tekst te interpreteren en te duiden vanuit zijn eigen denkbeelden en achtergrond.

Vooral in de hermeneutiek van de negentiende eeuw verschuift de aandacht van zender en tekst naar de ontvanger. Dit wordt wel de ‘nieuwe hermeneutiek’ genoemd. De Bruijne noemt in zijn voorwoord Wilhelm Dilthey, Hans-Georg Gadamer en Paul Ricoeur, die in deze ontwikkeling een belangrijke rol hebben gespeeld.

WISSELWERKING

De Bruijne vergelijkt dit ‘nieuwe’ proces van ‘verstaan’ met het kijken naar een schilderij. De betekenis die een schilderij voor de kijker heeft, is niet het product van methodisch detailonderzoek. Nee, het schilderij dient zich aan, wanneer je het schilderij-als-geheel tot je laat doordringen. Er is geen exacte kennis van verf en methoden nodig om tot een ‘verstaan’ van het schilderij te komen. Als kijker dragen we voorkennis en vooronderstellingen met ons mee die het kijken naar een schilderij sturen. Er is in de nieuwe hermeneutiek geen sprake meer van een eenrichtingsverkeer ‘tekst-lezer’, maar van een cirkel, een constante wisselwerking tussen tekst en lezer.

Bij deze nieuwere visie op hermeneutiek wil deze bundel aansluiten. Het is dan ook geen verrassing dat de bundel de hermeneutiek (ook de gereformeerde) omschrijft als een kritische bezinning op verstaansprocessen. Het gaat dus niet zozeer om regels voor de uitleg van de bijbeltekst, zoals dat voorheen het geval was.

ARGWAAN

De nadruk op het verstaan van de tekst is volgens De Bruijne een nieuwe stap die de TUK zet. Het is wel een stap die de nodige argwaan opwekt bij sommige orthodoxe christenen, zo schrijft hij. Orthodoxe christenen zien de nieuwere hermeneutiek meer dan eens als de bron van allerlei (door hen betreurde) ontwikkelingen in de bredere kerkelijke en theologische context, zoals bijvoorbeeld de discussie rond de vrouw in het ambt. Sommige orthodoxe christenen beschouwen de moderne hermeneutiek daarom als het nieuwste breekijzer in het aloude en beproefde Schriftgezag. ‘Zegt Paulus duidelijk dat vrouwen geen ambt kunnen bekleden, dan speelt de hermeneutiek het klaar om alsnog de omgekeerde conclusie te trekken.’ (p.26)

Volgens De Bruijne is deze argwaan niet terecht en overtrokken. Wel moeten we kritisch blijven kijken naar de nieuwere hermeneutiek. Zij dicteert ons niet. Maar we kunnen, volgens hem, als gereformeerd-denkenden niet meer om deze nieuwere hermeneutiek heen en zullen ons met haar bezig moeten houden.

De gereformeerde hermeneutiek heeft volgens hem een achterstand op dit gebied en zal een nieuwe stap moeten zetten om in rapport met de tijd te blijven. Bovendien komt een voorzichtige stap van de TUK richting de nieuwere hermeneutiek niet uit de lucht vallen, maar past zij binnen de gereformeerde traditie zoals die gestempeld is door de neocalvinistische theologische beweging van Abraham Kuyper en Herman Bavinck.

ONTWIKKELING

We zien in het werk van deze voormannen, volgens De Bruijne, twee lijnen: allereerst moet hun schriftleer gezien worden als een reactie op het moderne, kritische bijbelonderzoek, dat in die tijd kwam opzetten (denk aan het historisch-kritisch onderzoek van de Bijbel). Kuyper en Bavinck zochten bewust aansluiting bij de bronnen van de gereformeerde theologie zoals Calvijn en de verwerking daarvan in de na-reformatorische theologie om zo een dam op te werpen tegen de resultaten van het kritisch bijbelonderzoek.

Er is in de nieuwe hermeneutiek geen sprake meer van een eenrichtingsverkeer ‘tekst-lezer’

Anderzijds verwerkten ze ook nieuwe inzichten en gaven ze meer ruimte aan de menselijke component van de Bijbel (resulterend in de organische inspiratieleer).

Dat dit spanningen geeft, is duidelijk. Na de dood van Kuyper en Bavinck (respectievelijk in 1920 en 1921) is er behoefte aan ‘uitbouw van de Schriftleer’. Aan de TUK blijft men dicht bij de uitgangspunten van Kuyper en Bavinck in tegenstelling tot de ontwikkeling in de Gereformeerde Kerken (synodaal).

Vanaf de jaren tachtig van de vorige eeuw komt er in hermeneutisch opzicht meer beweging aan de TUK door het werk van onder anderen K. Veling en H.M. Ohmann, aldus De Bruijne. De bundel die nu op tafel ligt, zet opnieuw een stap door diepgaander te reflecteren op hermeneutische processen binnen de bijbelwetenschappen. Het is een flinke stap, maar deze stap ligt wel in het verlengde van eerdere kleine stapjes die in de gereformeerde traditie in Kampen zijn gedaan, zo is de analyse van De Bruijne.

VERSCHUIVING

De bundel wil dus aansluiten bij de nieuwere ontwikkelingen in de hermeneutiek. Dat wil niet zeggen dat de nieuwere ontwikkelingen binnen de literatuurwetenschappen onkritisch gevolgd worden en dat de tekst van de Bijbel eerst door de molen van ‘verstaansprocessen’ heen moet, wil ze iets kunnen zeggen. De hermeneutiek binnen de TUK wil een kritische bezinning zijn op verstaansprocessen. Daarbij is de Bijbel uitgangspunt. Vandaar dat de bundel Gereformeerde hermeneutiek vandaag heet.

Op dit punt wordt het spannend. Want, wat is het eigene van een gereformeerde hermeneutiek? Waarin onderscheidt een gereformeerde hermeneutiek zich van andere vormen van hermeneutiek? Wat betekent de verschuiving van aandacht voor de relatie zender-tekst naar de relatie tekst-lezer voor het lezen van de Bijbel? In hoeverre is de lezer van de Bijbel recipiënt (= ontvanger)? In hoeverre legt hij zijn eigen interpretatie in de tekst vanuit zijn ‘voorverstaan’?

Deze verschuiving heeft ongetwijfeld consequenties. Het is bijvoorbeeld onmogelijk geworden om één uitleg van een bijbeltekst als ‘definitief’ te beschouwen.

Ds. M.A. Kuijt is predikant van de hervormde gemeente te Wijk (bij Heusden).

Ds. N.M. van Ommeren is predikant van de hervormde gemeente te Nieuwendijk.

HERMENEUTIEK

Hermeneutiek is, kort gezegd, de praktijk van het vertalen of vertolken van teksten. Het begrip ‘hermeneutiek’ zal de meesten niet helemaal onbekend in de oren klinken. De term stamt uit de Griekse literatuur en houdt verband met de god Hermes die als taak had om boodschappen uit de godenwereld over te brengen naar de wereld van de mensen. Hij moest berichten uit de ‘andere’ wereld op de juiste wijze vertolken, zodat mensen op aarde de boodschappen konden begrijpen.

In later tijd wordt de term toegepast voor de uitleg en duiding van de Bijbel en komt het ter sprake bij de exegese van de bijbeltekst. Hermeneutiek spoort de regels op over hoe een tekst uitgelegd kan worden. Niet alleen de bijbelwetenschappen houden zich bezig met hermeneutische vragen, ook in andere wetenschappen, zoals de rechtswetenschap en de literatuurwetenschappen, is deze term in zwang. Het gaat dan om regels voor de juiste interpretatie van (wets-)teksten. Overal waar teksten gelezen worden, dienen zich hermeneutische vragen aan: Wat staat er precies? Wat bedoelt de auteur te zeggen? Hoe lees ik de tekst?

We zien op de achtergrond het bekende communicatiemodel van zender, tekst en ontvanger. Hoe verhouden die zich tot elkaar?

Volgende week het slot, over de consequenties van de verschuiving naar de lezer in de hermeneutiek.

N.a.v. Ad de Bruijne en Hans Burger (red.), ‘Gereformeerde hermeneutiek vandaag. Theologische perspectieven’ (TU-Bezinningsreeks deel 18), uitg. De Vuurbaak, Barneveld; 284 blz.; € 22,50.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen