Eerlijk en kritisch

Onlangs is deel 5c uitgekomen, waarin de dagboekaantekeningen van 1938 tot mei 1940 verzameld zijn. Dat heeft lang geduurd. De samenstellers leggen uit dat dit gekomen is door persoonlijke omstandigheden van henzelf en het overlijden van Noortje, een van de dochters van Miskotte. Samen met Heika en Mans (een zus en broer) is zij namelijk zeer lang bezig geweest om al de handgeschreven tekst over te typen en te selecteren. Het overlijden van Noortje bracht daarom grote vertraging met zich mee.

Heel karwei

Kornelis Heiko Miskotte (1894-1976) was predikant in Kortgene (1921-1925), Meppel (1925-1930), Haarlem (1930-1938) en Amsterdam (1938-1945).

Daarna is hij tot 1959 kerkelijk hoogleraar geweest aan de universiteit van Leiden. De dagboekaantekeningen gaan dus over de laatste negen maanden in Haarlem en de overgang naar Amsterdam. In de Haarlemse periode wordt na vier dochters (Titia, Alma, Noortje en Heika) zoon Mans geboren, tot grote vreugde van Miskotte en zijn vrouw, Cor. Het boek bevat 868 bladzijden aan geschreven tekst, dus het is een heel karwei om dit allemaal te lezen. In het begin vond ik het nogal taai. Het heeft iets vermoeiends om steeds die losse fragmenten te lezen, met citaten en soms onnavolgbare gedachten. Maar na een tijdje pakte het me. Een aantal keren was mijn koffie koud geworden zonder dat ik het door had. Hoe komt dat?

Heiden

Het bijzondere van dit boek is dat je van dag tot dag meeleeft met Miskotte en zijn gezin. Op een gegeven moment krijg je een inkijkje in zijn ziel en zijn gedachten. Miskotte is hierin zo eerlijk en zo kritisch naar zichzelf dat het regelmatig ontroert. Je leest dingen van hem die veruit de meeste mensen voor zich houden. Hij verwijt zichzelf bijvoorbeeld slecht te zijn in huisbezoek. Hij beweegt te veel mee en is te weinig verkondigend. Dan weer ergert hij zich mateloos aan een collega of aan het burgerlijke gedoe van de christenheid. Op weer een ander moment geeft hij toe dat hij liever met deel 1.2 van de Kirchliche Dogmatiek van Barth samen is dan met zijn vrouw. Op een ander moment bekent hij dat de heiden weleens in hem opkomt als hij een mooie vrouw ziet, waar hij zich ook niet schuldig over voelt. En dat spijt hem dan weer. Er zijn dagen dat hij zich een heiden voelt. Elk geloof in God is weg. Alleen financiële redenen weerhouden hem er dan van om het hele predikantschap erbij neer te gooien. Maar daar staan op andere momenten weer diepe Godservaringen tegenover. Momenten waarop hij in dankbaarheid uitroept tot God: Het ontbreekt mij aan niets!

Heerlijk nuchter spreekt hij over zijn afwegingen om het beroep naar Amsterdam aan te nemen. Hij heeft lang getwijfeld. Zijn vrouw heeft het moeilijk gehad in Amsterdam en wilde niet. Je merkt dat dit tot enige verwijdering leidt in hun huwelijk. Miskotte zelf is in Amsterdam juist tot bloei gekomen.

In deze dagboekaantekeningen leren we Miskotte dus heel persoonlijk kennen. Als lezer raak je onder de indruk van de wijsheid van deze profetische dominee. Het valt al snel op hoeveel hij leest. Niet alleen maar theologische boeken, maar ook veel romans en filosofische werken. Vaak zit hij tot midden in de nacht te lezen.

Profetisch

Door alle aantekeningen heen komt het beeld naar voren van een zeer belezen man, die een sterke roeping ervaart om iets te doen. Om te schrijven, te studeren en te preken. Hij wil graag nuttig zijn en al de ‘zinloze dromerijen uit zijn jeugd’ goedmaken. Deze drang heeft ertoe geleid dat Miskotte veel theologisch werk heeft gepubliceerd. Tegelijk voelde hij die roeping ook als een last. Hij moest ook iets met zijn wijsheid en roeping. Pas in Amsterdam wordt duidelijk wat dat is: de tijd profetisch duiden. In de jaren voor de oorlog voel je de spanning stijgen.

Miskotte wil koste wat kost Edda en Thora af hebben ‘voordat de Hunnen komen.’ Hij hield al begin jaren dertig rekening met een inval van de Duitsers en naarmate de jaren vorderen, weet hij dat ze zullen komen en dat Nederland ineen zal storten. Hij weet dan ook al dat hij problemen zal krijgen met de Duitsers vanwege zijn Edda en Thora. Maar hij wil het af hebben – om het Nederlandse volk te laten weten wat hier echt aan de hand is. Het nazisme is een opleving van het oude Germaanse denken. Het is de oude heiden die ‘volkomen van God los, brult en krijst en als het beest uit de afgrond ons arme volk komt verpletteren’.

Gejaagdheid

We leren een wijze dominee op een heel bijzondere manier kennen in dit deel van het verzameld werk. Door al die fragmenten zie je Miskotte bezig met de reorganisatie van de Hervormde Kerk. We zien hem ‘naar de oudjes’ gaan op huisbezoek, we horen hem preken, waarbij zijn vrouw na afloop bijna altijd kritisch is en je voelt de spanning die er in zijn leven zit. Hij windt zich op over de slappe houding van de kerk en de regering ten opzichte van het antisemitisme. Als de regering besloten heeft om de grenzen te sluiten voor Joodse vluchtelingen uit Duitsland, vraagt hij zich af of God ons dat ooit wil vergeven. Je voelt zijn gejaagdheid om zijn diepe inzichten door te geven aan het Nederlandse volk en aan de gemeente, voordat het te laat is.

Tussendoor krijgen we allerlei huis-, tuin- en keukenweetjes mee over het gezinsleven van Miskotte, die regelmatig een glimlach tevoorschijn toveren. De laatste bladzijden zijn nog het meest beklemmend. Zij gaan over de vijf oorlogsdagen in mei 1940. Miskotte leeft intens mee met de landsverdediging. Maar dan volgt er helaas de capitulatie. Zwijgend zit hij naast Cor in het park. Verslagen. Je voelt de schaduw die er over Nederland is komen te hangen. Hij weet even niets beters te doen dan in Groen van Prinsterer te lezen over de tijd onder Napoleon.

Klein fragment

Beveel ik dit boek nu aan? Ja, maar wel met die aantekening dat het een soort levensbeschrijving is van een klein fragment uit het leven van Miskotte.

Verwacht in dit boek geen uitgediepte theologie. Het komt uit een tijd die voorbij is. Een tijd waarin de grote massa nog naar de kerk ging, ook al merk je dat de kerkverlating toen ook al bezig was. Maar in een tijd dat de volkskerk nog dominant aanwezig was, houdt een theoloog zich bezig met andere vragen dan in een tijd als de onze, waar de kerk veel meer een bescheiden plek inneemt. In die zin heb je er als lezer minder aan en doet het soms wat vreemd aan. Voor mensen die van kerkhistorie houden en die Miskotte beter willen leren kennen, is dit boek een rijke aanvulling.

Ds. M.P.D. Barth is krijgsmachtspredikant op de vliegbasis Woensdrecht.

N.a.v. Dr. K. H. Miskotte, ‘Uit de dagboeken 1938-1940. Verzameld werk 5C’, KokBoekencentrum, Utrecht; 965 pagina’s; € 49,99.

K.H. Miskotte, O. Noordmans en A.A. van Ruler, ze worden als de drie invloedrijke hervormde theologen van de vorige eeuw gezien. Op deze pagina aandacht voor Miskotte.
De volgende keer Noordmans en zijn spreken over de volkskerk.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen