Verlegen met ‘1773’

Dr. M.J. de Vries uit Papendrecht is bijzonder hoogleraar christelijke filosofie aan de Technische Universiteit in Delft en lid van het hoofdbestuur van de Gereformeerde Bond.

Psalmen in tweevoud is de titel van een uitgave met twee verschillende psalmberijmingen (de berijming van 1773 en de Liedboekberijming van 1968, die wel de ‘Nieuwe berijming’ genoemd wordt). Maar het aanbod aan psalmberijmingen is ruimer dan dat. Sinds de uitgave van de bundel Weerklank hebben we er een berijming bij, zij het dat die grotendeels bestaat uit al bestaande berijmingen. Sinds 2014 is er nog een gloednieuwe berijming: De Nieuwe Psalmberijming. Dan is er de berijming van ds. C.J. Meeuse, predikant in de Gereformeerde Gemeenten. Ten slotte zijn er gemeenten waar de berijming van Datheen nog in gebruik is.

Kortom, er is een veelvoud aan psalmberijmingen.

Wat is wijsheid?

Lange tijd gold in gemeenten met een gereformeerde bondssignatuur de berijming van 1773 als de algemeen gebruikte berijming. Maar die tijd is voorbij. Er is niet alleen een veelvoud aan berijmingen beschikbaar, maar er wordt ook een veelvoud gezongen in onze gemeenten. Kerkenraden worstelen met de vraag: wat is hierin wijsheid? Houden we het bij de ‘oude berijming’ (van 1773) of gaan we over op een nieuwere berijming, en zo ja, op welke dan?

In veel gemeenten blijft die vraag onderbelicht, omdat de gesprekken zich toespitsen op de gezangen: gaan we wel of niet over op het zingen van gezangen in de eredienst? Eigenlijk is dat jammer.

Veel gemeenten kiezen voor Weerklank. Die bevat een psalmberijming. Daardoor komt ook de vraag naar voren of het raadzaam is de berijming van 1773 te vervangen door die nieuwe berijming. De hele discussie over de gezangen ontstond immers vaak door toenemende onvrede over de taalvervreemding die bij ‘1773’ ervaren wordt. Overgaan op de berijming in Weerklank heeft als voordeel dat de gemeente daar de gezangen al uit zingt. In gemeenten waar het zingen van gezangen in de eredienst niet wordt overwogen, wordt meestal niet over een andere berijming gesproken, terwijl ook daar de taal van 1773 niet altijd meer begrepen wordt. Soms merk je dat wanneer een predikant van Psalm 116 wel vers 2, maar niet vers 3 opgeeft. We lezen immers het woordje ‘dus’ niet meer als ‘aldus,’ en zien gemakkelijk de dubbele punt aan het eind van vers 2 over het hoofd. Evenzo vatten we het woord ‘stout’ in Psalm 9 niet meer op als ‘dapper,’ maar als ‘ondeugend.’ En wie weet nog wat er met het ‘outer’ in Psalm 4 wordt bedoeld?

Bij ‘1773’ zijn theologische vragen te stellen die minstens zo belangrijk zijn als het versleten taalkleed

Verlichting

Nu is de berijming van 1773 onmiskenbaar een onder velen geliefde berijming. We zijn ermee opgegroeid en hebben er een emotionele band mee. Er staan zeker veel mooie coupletten in. Dat mag echter niet blind maken voor de theologische vragen die erbij te stellen zijn en die misschien nog wel minstens zo belangrijk zijn als het versleten taalkleed.

Een uitdrukking als ‘Opperwezen’ klinkt niet bijbels, want in de Bijbel heeft de Heere altijd een naam en wordt Hij nooit met een neutraal woord als ‘Wezen’ aangeduid. Dan zijn er de uitdrukkingen die eerder verwant zijn aan de Verlichting dan aan het gereformeerde belijden zoals deugd en plicht. Het meest bonte voorbeeld staat misschien wel in Psalm14:1 het ‘licht der rede.’

Een bijbelvertaling wordt soms afgewezen omdat daarin het woord ‘Heer’ gebruikt wordt, maar merken we niet dat in ‘1773’ nergens het woord ‘Heere’ gebruikt wordt? Dat de afkortingskomma er later kunstmatig aan toegevoegd is, blijkt wel uit Psalm 25:2: ‘Heer’, ai, maak mij Uwe wegen’. Als de remonstrantse (!) berijmers niet bewust gekozen hadden voor het woord ‘Heer’, zou er op deze plaats zeker ‘Heere’ bestaan hebben. En waarom moest nu in Psalm 136 dat diepe en prachtige woord ‘goedertierenheid’ uit de onberijmde tekst, dat naadloos in de laatste regels van elk couplet gepast had, vervangen worden door het vlakke ‘gunst’? Kortom: redenen genoeg om 1773, hoe geliefd ook, niet als ideaal af te schilderen.

Alternatieven

Maar hoe staat het met de alternatieven? Zijn die in alle opzichten beter? Een korte rondgang door het aanbod, te beginnen bij de berijming van 1968, die in het Liedboek voor de Kerken werd opgenomen.

Psalm 25:2 is daar in elk geval een verbetering: ‘Here, maak mij uwe wegen’. ‘1968’ bevat zonder meer juweeltjes. Neem bijvoorbeeld Psalm 81:8: ‘Ik ben Hij Die IS, God wil Ik u wezen.’ Wat een prachtige weergave van het ‘Ik ben de Heere, Uw God’ waarbij Heere betekent: Ik ben Die Ik zijn zal. Toch hebben deze taalkundige hoogstandjes een nadeel.

Het kan snel als elitair overkomen en over het hoofd van de gemeenten heengaan, in plaats van het hart te raken. Ook missen we node de hoofdletters waarmee in ‘1773’ wordt aangegeven dat de woorden op Christus betrokken kunnen worden (zoals in Psalm 22:1: ‘...verlaat Gij Mij, en redt Mij niet’). In taalkundig opzicht is ‘1968’ beslist de meest hoogstaande berijming die er op dit moment is. Maar de genoemde nadelen zijn er ook.

Vanuit het hoofdbestuur van de Gereformeerde Bond is nagedacht over een geheel nieuwe psalmberijming

Dan de berijming in Weerklank. Dat is een mengeling van bestaande berijmingen en een enkele nieuwe. Van ‘1968’ werden 57 psalmen overgenomen. 85 psalmen zijn afkomstig van de berijming van H. Hasper, die in het Gereformeerd Kerkboek van de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt is gebruikt.

Deze berijming heeft veel goeds uit ‘1773’ behouden en waar nodig opnieuw verwoord wat in de onberijmde tekst staat. De berijming is toegankelijker van taal dan ‘1968’ en klinkt vertrouwder voor wie altijd ‘1773’ gezongen heeft. Nog even de lakmoesproef van Psalm 25:2 (niet om een berijming op één vers te beoordelen, maar de vergelijking is wel illustratief). Dat is in Weerklank geworden: ‘Heer, wijs mij toch zelf de wegen’. Opmerkelijk, want hoe gemakkelijk had dat kunnen zijn: ‘Heere, wijs mij zelf de wegen’; het lijkt wel alsof door Hasper net als in ‘1773’ het woord ‘Heere’ opzettelijk met inzet van een stoplap (‘toch’) vermeden is. Jammer.

De berijming van ds. Meeuse is geënt op die van Marnix van Sint Aldegonde. Psalm 25:2 eerst maar: ‘Heere, leer ook mij Uw wegen’. Van alle genoemde berijmingen zit deze berijming hier het dichtst op de onberijmde tekst. In het algemeen is dit een mooie berijming, maar er wordt helaas her en der van samentrekkingen gebruik gemaakt (zoals ‘paân’ in Psalm 25:2), een nadeel dat ook voor ‘1773’ geldt. Deze Psalmberijming wordt, nota bene conform de wens van ds. Meeuse zelf, nergens in de eredienst gebruikt. Tenslotte De Nieuwe Psalmberijming, die recent klaargekomen is. ‘Heer, leer mij uw waarheid kennen’, luidt het begin van Psalm 25, vers 2 hier. Opnieuw ‘Heer’ en ‘weg’ en ‘waarheid’ zijn in volgorde verwisseld. Een interessante berijming, maar qua taalgebruik anders dan we gewend zijn (bijvoorbeeld veel gebruik van het persoonlijk voornaamwoord ‘je’).

Basisscholen

Het is duidelijk: elke berijming heeft voor- en nadelen. Vanuit het hoofdbestuur van Gereformeerde Bond is nagedacht over een geheel nieuwe berijming, die bij de Herziene Statenvertaling gebruikt zou kunnen worden. Door het creëren van een breed draagvlak, net als bij de HSV, zou dat een geschikte opvolger van ‘1773’ kunnen worden, zoals de HSV dat was voor de SV.

De vraag is echter of dat een haalbare onderneming is. Er zijn in het verleden pogingen gedaan om met berijmers van gereformeerd belijden een berijming te maken, en daarvan heeft er slechts één het tot een uitgave gebracht (het Psalter 1980), en verder is ook die niet gekomen. Voor een gemeente die ‘1773’ zingt, kan deze verlegenheid aanleiding zijn om dat vooralsnog te blijven doen (hoewel de taalkundige en theologische bezwaren niet gering zijn), en voor de Weerklank-zingende gemeenten ligt de berijming van Weerklank uiteraard voor de hand als opvolger van ‘1773’, en die zingen zodoende ook een deel van ‘1968’

Tijdens de jaarvergadering van de Gereformeerde Bond vorig jaar werd als aandachtspunt naar voren gebracht dat het wenselijk zou zijn als in de kerk dezelfde berijming gebruikt zou worden als op de basisscholen. Hoe kunnen de Psalmen anders verinnerlijkt worden door de kinderen? Voor veel gemeenten zou dat ervoor pleiten om ‘1773’ te blijven gebruiken, omdat veel orthodox-hervormde en reformatorische scholen daaraan vasthouden.

Opnieuw geldt dan dat de bezwaren tegen deze berijming blijven staan.

Met het hart leren

Samenvattend: de berijming van 1773 bevat veelmoois en een deel van de gemeente heeft er een emotionele binding mee. Als de moeite met de verouderde taal en de theologische bezwaren toenemen, is het goed om na te denken over een keuze voor de berijming in het Liedboek of de berijming in Weerklank. Als de aansluiting bij 1773 belangrijk gevonden wordt (wellicht alleen al vanwege de verwijzingen naar Christus), is de Weerklank-berijming het meest voor de hand liggend. Wie de voorkeur geeft aan een meer poëtisch hoogstaande berijming, komt eerder bij de Nieuwe Berijming van 1968 uit.

Wat er door de scholen gebruikt wordt, kan meetellen in de overwegingen.

De keuze voor een verantwoorde berijming is belangrijk. De generatie voor wie de woorden van ‘1773’ vertrouwd zijn, wordt gaandeweg opgevolgd door een nieuwe generatie, voor wie een berijming gewenst is die door haar verstaan wordt en net zo geliefd en vertrouwd kan worden als ‘1773’ voor de vorige generatie. In het Engels kennen we de uitdrukking learning by heart, waar wij ‘uit het hoofd leren’ zeggen. Mooi is die Engelse uitdrukking: niet ‘uit het hoofd’, maar ‘met het hart’ leren. Dat wensen we elkaar toe: dat we een berijming die het hart treft en daarom beklijft in het geheugen, in het hoofd.

Sprankelend

Voor het schrijven van psalmendagboek Het geheim van de Hoogste bevond ik mij twee jaar lang in het gezelschap van de psalmdichters en hun uitleggers. Het was een avonturenreis. We zweefden samen over toppen van geloof en daalden af naar valleien van vertwijfeling. We hebben schatten verzameld, goud gedolven, parels gezocht. Ingehouden adem bij de fonkelnieuwe schittering van eeuwenoude woorden. Verrassende ontmoetingen met God en met Zijn Zoon.

Psalmen moet je proeven. De woorden op je lippen nemen, ze laten smelten op je tong, ze laten dalen in je hart – daar is tijd voor nodig. Gewend aan hapklare brokken, verslikte ik me van tijd tot tijd in de rauwe taal van wraakpsalmen en vervloekingen. Van Dietrich Bonhoeffer leerde ik dat we Jezus tegenkomen in iedere psalm. Ook in de ruige, in de lelijke. De vervloekingen die soms over mensen worden afgebeden, heeft Hij op Zich genomen. Zo leer je de Psalmen te lezen met Jezus voor ogen.

De Psalmen, geschreven door singers/songwriters uit de oudheid, brengen je steeds weer bij de Bron, de Levendwaterval, de Wonderwel voor dorstigen.

Annemarie van Heijningen-Steenbergen, Dorkwerd

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen